Erraldoirik gabe ez dago festarik
Herriko jaietan arrakasta handia izaten dute erraldoien kalebueltek. Jende asko biltzen dute karriketan, baina horien kudeaketa kinka larrian egon da zenbaitetan, jende falta baitago zenbait konpartsatan.
Herriko jaietan arrakasta handia izaten dute erraldoien kalebueltek. Jende asko biltzen dute karriketan, baina horien kudeaketa kinka larrian egon da zenbaitetan, jende falta baitago zenbait konpartsatan.
Herriko festak eta jai giroa irudikatzeko eskatuz gero, erraldoiak ekarriko ditu zenbaitek gogora. Ez dabiltza gaizki hori egiteko joera dutenak, erraldoiak baitira Euskal Herriko txoko askotako festak girotzeaz arduratzen diren tamaina handiko figurak. Jaien hasiera irudikatzen dute batzuetan izaki itxurako egitura horiek, baina ez derrigor, leku batzuetan egunero egiten baitituzte kalebueltak.
Hondarribiko erraldoiak
Antzinatik datorren ohitura bat da erraldoiak kalean barrena musikak girotuta barreiatzearena, baina ohituraren jatorria ez da ziurra, teoria eta uste bat baino gehiago baitaude airean. Egiaztatua, ordea, bat bera ere ez. Haatik, jakina den zerbait baldin badago da haurrak, oro har, emozio handiz bizitzen dituztela ekitaldi horiek.
Horixe bera gertatzen da Oarsoaldeko eta Bidasoko herrietan: herri guztiek dute erraldoiren bat edo beste, eta denetan konpartsen egoera ezberdina bada ere, herriaren pizgarri dira denetan.
Oiartzunen, esaterako, sona handia dute erraldoiek, eta azken urteetan arrakasta handia izan badute ere, iaz momentu kritiko bat bizitzear izan ziren, urte askoan erraldoi handien konpartsa dinamizatzen zuen taldeak egitekoa utzi baitzuen. Baina, Soinueneako eta Abaraxkako kideek ez zuten onartu nahi xanistebanak erraldoirik gabe bizitzea, eta egoerari aurre egitea erabaki zuten. Bi elkarteek urteak daramatzate elkarrekin lanean, eta 2018an egin zuten elkarlanetako bat izan zen erraldoi txikiak sortu eta kalebueltak egitea. Hortaz, eurak arduratu ziren kudeaketa horretaz.
Oiartzunen erraldoi txikiak eta erraldoi handiak dituzte, lehenak 8-9 urte arteko haurrek dantza ditzakete, «gero, 14-15 urte izan bitartean ez badago tartean beste erraldoirik haur horrek ezin du erraldoirik dantzatu», azaldu du Joseba Zabaleta Soinueneako teknikariak. Ondorioz, erraldoi ertainak sortzen ari dira haurrak erraldoi handietara «lasai» pasatzeko, eta herriko haurrek modu iraunkorrean jarraipen bat izan dezaten bermatzeko.
Ildo horretatik, erraldoiak dantzatzeko akademia ere sortu dute herrian, eta emaitza ona izan du, Donostia eta Aretxabaletatik ere bertaratzen baitira haurrak. Harrotasunez kontatu du Zabaletak hirugarrenez aterako direla Oiartzungo zortzi auzoetako festetan.
Mikel Etxeberria eta Edel Telletxea erraldoiak dantzatzen ikasteko akademiako irakasleak dira; hortaz, oraindik Soinueneak kudeatzen duen egitasmoaren dantzariak badira ere, erraldoi handien konpartsa sortzeko bidean dira. Antton, Kattalin, Esteban eta Joxepa dira Oiartzungo erraldoiak, eta horien taldean orotara hamasei pertsona daude. Erraldoien emanaldiak ikusten “kalean jende nahikotxo” elkartzen da Etxeberria eta Telletxearen hitzetan, eta “atzetik jarraitzeko” jendea badagoela uste badute ere, herritarrik ez dagoela nabarmendu dute. “Ez dago taldean Oiartzungo inor, baina gu bertako jendea lortzen saiatzen ari gara. Desiratzen gaude”, aitortu dute.
Zabaletak, bestalde, baikor azaldu du erraldoiak kudeatzearen ardura kontzienteki hartu duela. “Horrelako zerbait martxan jarri nahi badugu eta herrian erraldoi handiak dantzatuko dituen jendea nahi badugu, badakigu txikitatik lantzen hasi beharreko kontua dela. Horrek esan nahi du akademian dabiltzan eta gaur 4, 5 edota 6 urte dituzten hamabost haur horietatik hiruzpalau handietara iristearekin konformatzen garela”.
Irungo erraldoiak
Markel Oiartzabal duela lau urte sartu zen Pasaiako erraldoien konpartsan, eta elkarteko presidentea da. Egindako bidean pasa den uda nabarmendu du; “erraldoi guztiak moldatu genituen, eta konpartsa zeharo berritu”. Hamabost pertsonako taldea da Pasaiakoa, eta lau erraldoi kudeatzen dituzte: mikeleteak Antxo irudikatzen du, inudeak Trintxerpe, arrantzaleak San Pedro eta batelerak Donibane.
Markelek aipatu moduan, duela hilabete batzuk itxuraldatu zuten “dena”, eta lanaren emaitza bere fruituak ematen ari dela dirudi. “Jendea oso pozik dago aldaketekin bai eta konpartsa hartzen ari den bidearekin”. Aurrera begira ere aurreikuspen onak ditu, uste baitu hemendik aurrera gero eta jende gehiago izango dutela taldean. “Erraldoien familia handitzea pentsatu dugu, eta horiek dantzatzeko jendea beharko da”.
Jarduera polita izaten da erraldoiak mugimenduan ikustearena, eta gauzak ondo egiten ari direnaren seinale argia da arrakasta. Pasaiako erraldoien kasua da hori; berriki, Oiartzungo, Errenteriako eta Lezokoak bezalaxe, BECen egin duten Maite zaitut jaialdian izan baitira.
Esfortzuak botatzen ditu atzera
Alabaina, dena ez da arrosa kolorekoa. “Orain motibazioa oso handia da; leku askotan egon nahi dugu, jendea ezagutu… Baina nik uste dut urte batzuetan zaila izan daitekeela motibazio berdinarekin eta orain gauden lekuan jarraitzea”.
Hori da, hain justu, Lezoko erraldoien kasua. Erraldoiak dantzatzeko prest zegoen bizilagunik gabe geratu zen konpartsa, eta Errenteriako erraldoietan zebilen jendea gertuko zutenez, laguntza eskatu zieten. Are, gaur egun Errenteriako erraldoien konpartsako kideak dira santakruzetan eta mendekosteetan Lezoko erraldoiak dantzatzen dituztenak.
Iñaki Gonzalez Errenteriako erraldoi eta buruhandien konpartsako arduraduna da, eta hamasei urte daramatza honezkero taldean; erraldoiak eta bera “ia bat” direla sentitzen du. Xanti eta Maialen dira madalenetako bost egunetan eguneko hiru joan etorri egiten dituztenak, eta garai bateko baserritarrak irudikatzen dituzte.
Oarsoaldean indartsuen dagoen konpartsa dela esan daiteke Errenteriakoa, 2019an 100 urte bete baititu. Gonzalezen aburuz, arrakastaren gakoetako bat da jendeak eguneroko alderdi ezberdinetan jarduten duela. “Egitura bat mantentzen saiatzen gara, eta oraingoz ondo ari da funtzionatzen”.
Lezoko erraldoiak
Sei urte zituela batu zen konpartsara Gonzalez, eta hamar lagun baino ez zirela oroitzen du. “Oraingo egoera ezin da ordukoarekin alderatu. Ezin dut esan noiztik, baina bilakaera handi bat egon da”.
Madalenetan goizean, arratsaldean eta gauean ateratzen direnez erraldoiak, ezin uka daiteke “esfortzu handia” eskatzen duela horiek garraiatzeak. Arduradunaren hitzetan hori da jendea atzera botatzen duena. “Beti dago norbait esaten duena gustatuko litzaiokeela erraldoi bat dantzatzea, baina eskatzen duen esfortzuaren berri ematean eta hartu beharreko konpromisoa kontatzean, atzera egiten dute. Erraldoien konpartsa batean egotea ez da soilik dantza egitea. Ikusten ez diren gauza asko egin behar dira, eta hor jabetzen da jendea dantza egitea baino zerbait konplexuagoa dela”.
Konpartsetan jende nahikotxo badago ere, herri batetik bestera mugitu behar izaten dute zenbait kidek, dena ez baita erraldoiaren barruan sartu eta dantza egitea: jendea kudeatu, erraldoiak garraiatu, dantzak eta musika prestatu… Borja Oiartzabal Irungo Atsegiña konpartsako kideak horrelaxe ikusten du erraldoien etorkizuna: “Erraldoiak oso modan daude, jendea gustura etortzen da ikustera, baina leku guztietan bezalaxe konpromisoa eskatzen duen zerbait da, eta oraingo gazteekin zailagoa da hori topatzea. Irungo hamar lagun inguru Donostiara joaten gara dantzatzera, eta han Tolosako beste zortzi lagunekin elkartzen gara”.
Izugarria Hondarribiko erraldoien konpartsako lehendakaria eta trikitilaria da Igor Eskarmendi, eta bat egiten du Borjak esandakoarekin. Hark, ordea, jendearen beherakada COVID-19aren garaian sumatu zuen. “Gaur egungo gazteek ekintza asko egiten dituzte, eta batzuetan zaila izaten da jendea topatzea”. Hala ere, gaur egun taldea osatzen duten ia 30 lagunei eskerrak eman nahi izan dizkie, “beraien parte hartzerik gabe ezin izango genukeelako ekitaldirik egin”.
Gazteak aipatu ditu Eskarmendik, baina zerbait orokortua denaren sentsazioa ere badu, ez belaunaldi berriena bakarrik. “Orokorrean kultura, festa giroa, eta jendearen lehentasunak aldatu dira. Zikloak bukatu egiten dira, eta jende ezberdinarekin hitz egitea eta jendea animatzea baino ezin dugu egin. Kuadrillak sartzen badira askoz hobe, baina oso zaila da”, gehitu du. Hondarribiarrek, alabaina, ez dute amorerik eman, eta haurrak erakartze aldera jaietan ateratzen dituzten hiru bikote bikingo egin dituzte.
Lanean jarraitzeko gogoa erakutsi du bere hitzekin lehendakari eta trikitilariak, nahiz eta erraldoien egoerari “etorkizun iluna” ikusten dion. “Musu-truk egiten diren ekitaldi horiek mantentzea zaila iruditzen zait. Ekitaldien atzean gauzak antolatzeko ikusten ez den lan handia dago, eta jendeak atzera egiten du hori ikustean”.
Errenteriako erraldoiak
Erraldoiekiko atxikimendua areagotu nahi dute konpartsa ezberdinetako kideek, baina, dirudienez, Bidasoako Erraldoiak konpartsak ez du zailtasunik ekitaldiak antolatzeko garaian. Hamasei erraldoi dituzte —txikiak, ertainak eta handiak— eta gaur egun ia 200 bazkide ditu Bidasoako Txaranga Kultur Elkarteak.
Badu, alabaina, berezitasun bat konpartsa horrek. Normalean bikoteek osatzen dituzte erraldoiak, emakume eta gizon batek alegia, eta ohikoa izaten da garai bateko pertsonak eta pertsonaiak irudikatzea. Bidasoako erraldoiak ere hala dira, gizonak eta emakumeak, “tradizioari eutsi” nahi izan baitiote, baina ez dira pertsonaiak, kontzeptuak baizik: udaberria, uda, udazkena, negua, ura, sua, haizea eta lurra. Ijitoak ere badituzte.
Jose Irigoien konpartsako presidenteak eman du xehetasun guztien berri, harrotasun handiz. “Egozentrikoak izan gabe, uste dut asko egin dugula erraldoien munduan. Nola edo hala aitzindariak izan ginen erraldoi txikiak eta galtzagorriak sortzen txikiek eta emakumeek ere mundu honetan sartzeko aukera izan dezaten. Gure gertutasunarekin jendea zoroen mundu honetan sartzea lortu dugu”.
Urtean ia 30 irteera egiten dituzte Bidasokoek, baina Irigoienek nabarmendu du hori aurretiaz egindako lanaren emaitza dela. “Duela urte batzuk lau erraldoi baino ez genituen gurean, eta gaur egun bazkideen kopurua laukoiztera iritsi gara. Belaunaldien arteko erreleboa bermatuta dugu, erraldoi batzuetatik tamaina eta pisu handiagoko beste batzuetara pasatzen baitira kideak konpartsa eta elkartetik deslotu gabe”.
Pasaiako erraldoiak
Herrietako testigantzak bilduta, bistakoa da herri bakoitzak errealitate ezberdina bizi duela, baina zenbait konpartsetako arduradunen baieztapenak ikusita, argi dago jendea falta denaren sentsazioa zerbait orokorra dela. Herritar guztiek pasatu nahi dute ondo festetan, baita erraldoien ikuskizunez gozatu ere, baina kudeaketa lanak handiak direnez, bi esku baino gehiago behar dira osagai guztiak kontrolpean izateko. Hona, hortaz, ondorioa: erraldoirik gabe ez dago herriko festarik.
Maialenen bihotza izango da betiko
Iñaki Badiola Noriega
Oiartzun, 1957-2025
Hamasei urte zituela hasi zen Errenteriako Erraldoien Konpartsan Iñaki Badiola Noriega oiartzuarra. Apirilean hil zen. Jada konpartsan erretiroa hartua zuen arren, harekin izan zirenek egindako lana aitortu, eta utzi duen hutsune handia nabarmendu dute. Maialen erraldoia dantzatzen izan zen urte luzez. Haren bihotza izan zen. Migel Erkisekin batera, konpartsa horren arima izan zen.
“Oso pertsona on eta langilea izan zen. Edozein gauza eskatu eta beti baiezkoarekin erantzuten zuen, irribarre batekin. Konpartsan lan izugarria egin zuen. Guretzat bihotza eta odola izan da”, esan du Imanol Etxeberriak, harekin urte askoz konpartsan aritutakoak. “Hori bai. Maialen dantzatu ondoren eta egin beharreko denak bukatu ondoren beti esaten zigun: ‘Ardotxo bat hartuko dugu?’; erabateko langilea izateaz gainera, sekulako lagun eta kidea izan zen. Fidela, leiala, denetarako prest zen horietakoa”.
Madalen Jaietako txupinazoa bota zuen Landarbaso Abesbatzako Iñaki Tolaretxipirekin batera 2013an, konpartsaren izenean. “Erretiroa hartu aurretik ametsa bete zuen. Nik txupinazoa hark botatzea nahi nuen, merezi zuelako. Inoiz bota zuen suziri onena izan zen hura”, adierazi du, bihotza eskuan, Etxeberriak.
