"Presentziak bezain garrantzitsuak izan daitezke hutsuneak"
Maria Jose Noain Maura hondarribiarrak 'Las mujeres en la historia del arte' liburua argitaratu du. Artearen historian zehar emakume artistek izan duten presentzia landu du.
Maria Jose Noain Maura, Irunen.Leire Perlines Arkeologo gisa definitzen du bere burua Maria Jose Noain Maurak, baina Geografia eta Historian lizentziaduna, Historiaurrea eta Arkeologia espezialitateduna, eta Gizarte eta Kultura Antropologian lizentziaduna ere bada. Baita Los Viajes de Aspasia proiektuaren arduraduna ere. Zenbait alor jorratu ditu Noainek, eta berriki bere azken lana argitaratu du: Las mujeres en la historia del arte liburua.
Zer kontatu duzu liburuan?
Honako galdera honi erantzuten saiatzen den liburu gisa definituko nuke: zergatik ematen du ez dela emakume artistarik egon? Ez da emakumeek artean egin dutenaren bilduma kronologiko bat, zorionez, gaur egun, argitalpen asko daudelako horren inguruan. Liburuaren kapituluak tematikoak dira, eta spoiler bat egingo dut: badirudi ez dela emakume artistarik egon, oso zaila izan zutelako historia osoan zehar profesionalizatu ahal izatea. Ezin zuten hezkuntza arautuan sartu anatomia ikastera, esaterako. Edo, historiako edo mitologiako koadroak ere ezin zituzten egin, eta horiek ziren ospea zutenak.
Gainera, oztopoak gainditu eta profesionalizatzea lortu zutenak ere artearen historiak sistematikoki ikusezin bihurtu ditu.
Niretzat liburu honen originaltasuna da ez naizela mugatu emakume artisten deskribapena egitera. Noski, hori ere badago eta hori ere asko egin dut, baina begirada aldatzen laguntzea da helburua. Museo bat bisitatzen dugunean, aldi baterako erakusketa bat egiten dugunean, liburutegietan liburuak ikusten ditugunean… gure begirada aldatzea da helburua. Sentiberatasun hori lortu nahi dut ikuspegia aldatzeko.
Liburua profil zehatz bati zuzendutakoa da? Edo gizarte osoarentzat dago pentsatuta?
Mundu guztiarentzat egindako liburu bat da, inolako zalantzarik gabe gainera. Los Viajes de Aspasia aurkeztean esaten dut kultur dibulgazioa egiten dudala. Gai bat hartu eta liburu, artikulu, bidai, ikastaro edo dena delakoaren bidez saiatzen naiz ikerketaren hizkuntza akademikoa hizkuntza dibulgatzailera itzultzen. Zaila da esatea hori lortu dudan edo ez, baina saiatzen naiz idazten pentsatuz irakurriko duen pertsona horren premisa bakarra dela irakurtzen duela gaia interesatzen zaiolako nahiz eta gaiari buruz ezertxo ere ez jakin.
Zure ibilbide profesionalaz gain, zein harreman duzu artearekin?
Gurasoak pintoreak dira, eta horrek eragin zuzena izan du. Artea nire bizitzaren parte izan da beti: familiako oporretan, etxean ikusten nituen liburuetan… horrek asko markatu nau.
Eta, begirada feministaren kasuan, funtsezkoa izan da nire ama Carmen Mauraren figura. Hari eskainitako liburua da; margolaria zen, eta berak ere artearen historiaren irakurketa feminista egiteko kezka izan zuen. Are, gaiari buruzko eskolak eman zituen, eta nik liburu hau prestatzeko irakurri ditudan liburu asko amarengandik etorritakoak dira zuzenean, berak erosi baitzituen.
Zein emakumeren inguruan hitz egiten duzu liburuan? Eta zergatik horiek?
Aukeratu ditudan emakumeak dira kapituluetan ematen ditudan argudioak justifikatzeko balio didatenak; hau da, autorretratuaren garrantziaz ari banaiz, kapitulu horretan autorretratua bereziki garatu zuten emakumeetan zentratu naiz. Etxeko mundua eta amatasuna nola islatzen diren esaten badut, kapitulu horretan etxeko eremuan eta amatasunean lan egiten zuten emakume artistak aukeratu ditut.
Esaterako, sinaduraren manipulazioaz hitz egiten dut, baita ospea zuten eta sina zezaketen emakume artista profesionalek nola ikusi zuten haien sinadurak ezkutatu, eta manipulatu egin dituztela. Judith Leysterren adibidea da hori. XVII. mendeko margolari herbeheretarra zen, eta haren sinadura manipulatu zuten. Bada, nik frogatu egin behar dut emakumeek zailtasunak izan zituztela beren sinadura baliozkoa izan zedin.
Badirudi ez dagoela emakume artistarik, baina bai, badaude. Artista profesional izateko zailtasunak izaten zituzten, eta, bestalde, artista profesional izatea lortzen zutenak ikusezin bihurtu dituzte. Gizarteak beti izan du begirada androzentriko bat, eta emakumeek egin duten lana artearen historiak ikusezin egin du, nahiz eta haiek artista profesional gisa lan egin.
Zergatik ezabatu nahi zituzten, hortaz, emakumeak?
Emakume batek pintatzen badu, emakume batek bere tailer profesionala irekitzen badu, eta emakume batek bere eguneroko orduak enkargatu dizkioten eta primeran saltzen dituen koadroak egiten ematen baditu, ez dituelako bere ama eta emazte lanak egiten da. Gizarteak izan duen begirada androzentriko hori baino ez da.
Ikasi duzu ez zenekien zerbait?
Bai, uneoro, baina egia da emakume gehienak aurretik ezagutzen nituela.
Baina, esterako, Rosario Weiss niretzat erabat ezezaguna zen, eta badirudi Francisco de Goyaren alaba zela, eta haren heziketa jaso zuela. Denok dakigu oso ondo Goya nor zen, baina ez dugu ezagutzen Rosario Weiss. Marrazkilari bikaina zen.
Ikertu dituzun emakumeak zein garaitakoak dira?
Zaharrena Kristo Aurreko V. mendean bizi zen. Edo, Erromara joanda, Kristo Aurreko I. mendekoak ere badira. Hala ere, badaude oraindik bizirik daudenak eta jardunean ari direnak. Ondorioz, marko kronologikoa artearen historia osoa da.
Arte femeninoa eta maskulinoa lantzen dituzu kapitulu batean. Zein ezberdintasun dago?
Argi daukadana da gai beraren inguruko bi koadro hartzen baditugu, garai berean egindakoak, baina bata emakume batek egindakoa eta bestea gizon batek egindakoa, ez dugula jakingo ezberdintzen nork egin dituen. Ez dago arte femeninorik edo arte maskulinorik. Edo, behintzat, hori da nire iritzia. Begirada androzentrikoaren ondorioz emakumeek oztopo asko izan dituzte, eta ezin izan dute gizonek margotzen zituzten gauzak margotu. Are, arte ederren akademiak garai berantiarrean onartu zituen emakumeak, eta ez bazuten hezkuntza akademiko hori jasotzen, ezin marraz zezaketen giza anatomia. Ezin dira gorputz maskulino edo femeninoak era egokian margotu ezin badute biluzia ezagutu.
Beraz, emakume batek ezin baditu historia, mitologia eta erlijio gaietako lanak egin, tradizionalki txikiagotzat jo diren generoak landuko ditu, hala nola, erretratua, paisaia edo natura hila.
Mundu domestikoa eta amatasuna gehiago landu dute emakumeek gizonek baino. Zergatik? Emakumeek, ama eta emazte bezala, sentsibilitate handiagoa zutelako domestikoarekiko edo egunerokoan inguruan zutena zelako? Hori baino ezin zuten margotu.
Napoleonen koroatzea irudikatzen duen koadro bat egiteak jakintza bat eskatzen du; tailer bat, estudio bat eta aukera tekniko batzuk behar dira, eta horiek ez zeuden emakumeen esku.
Eta, beraz, zer da arte feminista?
Arte feminista, arte feminista izatearen kontzientziarekin, aurreko mendeko 1960 eta 1970eko hamarkadetan azaltzen da; nire ustez hori feminismoaren bigarren olatua da, baina norberak maneiatzen duen bibliografiaren arabera posible da nirekin bat ez etortzea. Esan daiteke bigarren olatu horretan hasten direla aldarrikatzen posible dela emakumeek beste era batera margotzea eta beste gai batzuk lantzea.
Arte feministaren aitzindari gisa Judy Chicago eta Miriam Schapiro aipa daitezke. Cunt art izeneko modalitatea egiten zuten; literalki aluaren artea esan nahi du horrek. Bulbaren errepresentazioa zen haien artearen motibo karakteristikoa. Gorputz femeninoaren auto ezagutza aldarrikatzen zuten.
Gizonek emakumearen gorputzaren motibo zehatz batzuk erabiliz eta defendatuz egiten zuten, eta arte horretatik aldendu nahi zuten. Baina, hortik aurrera, arte feministak aldarrikapen ugari ditu, eta kontzeptualki patriarkatua salatzeko eta kritikatzeko hainbat gai aukeratzen dituen arte gisa uler daiteke.
Esango zenuke emakume horiei esker gaur egungo artea aldatu dela??
Errenazimenduan eta Aro Modernoan aipatzen ditudan emakumeek, jakina, ez zuten begirada feminista bat. Hau da, ezin esan daiteke arte feminista emakume horietan inspiratu denik, profesionalizatzea lortu zutenak euren inguruko gizonek egiten zuten pinturaren oso antzekoa egiten baitzuten.
Emakumeek margotzeko aukera zutenean, lanetan ez zen horrenbesteko ezberdintasunik sumatzen, gizon zein emakumeentzat berdina zen merkatu artistiko bati erantzuten baitzioten.
Hala ere, jakina, asko zor diegu XVI, XVII, XVIII eta XIX. mendeetan aitzindari izan ziren eta XX. mendeko arte feministak bultzatu zituzten emakume horiei.
Museoetako diskurtso tradizionalak aldatu behar direla diozu.
Lehenik eta behin, emakume artisten lan gehiago sartu behar dira bilduma iraunkorretan; museoek obra gehiago erosi behar dituzte. Iruditzen zait diskriminazio positiboa egin behar bada egin egin behar dela, arazorik gabe. Jendeak horri oportunismo politikoa esaten dio, baina niri horrek ez dit axola, egiten badute, egin dezatela. Ongi etorria da. Guggenheimek, esaterako, Helen Frankenthaler, Tarsila do Amaral eta Barbara Krugerren lanak ekarriko ditu aurten. Hiru artista indartsu dira horiek, eta hirurak urtebetean ekartzea zoragarria da. Thyssenen ere itxi berri da Gabriele Münteren erakusketa, baina lehendik Rosario de Velasco, Isabel Quintanilla eta Maestrasenak ere egon dira. Hala ere, zailena kontatzen dena aldatzea da. Batzuetan presentziak bezain garrantzitsuak dira hutsuneak.
Gauza bat da noiz funtzionatzen dugun subjektu gisa, arte ekoizle gisa, eta beste gauza bat da noiz funtzionatzen dugun objektu gisa, eredu gisa, eta erotizazio bezala.
Nik ez dut esango inoiz Rubensen Hiru graziak edo Tizianoren Venus koadroak museoetatik kentzeko, lan zoragarriak dira. Baina azalpenak eman behar dira. Konta dadila nola sortzen den Praxitelesen Afroditaren lehen biluzi femeninoa. Kontatu egin behar da emakumearen kosifikazio eta erotizazio prozesua.
