«Helburuetako bat komunitatea inplikatzea da»
Inplikaziorako, saretzeko eta hausnartzeko parada izango den Euskal Herriko Txotxongilo Topaketa antolatu dute Ostomila konpainiako bi kideek. Emanaldiez gain, diasporari eta emakume titiriteroei emango diete protagonismoa lehen edizioan. Irun eta Hondarribia artean egingo da hilaren 19tik 20ra, eta urtero egitea dute asmo.
Ostomila txotxongilo konpainiako kide dira Zoa Tamara Cuellar eta Ruben Mejuto, hurrenez hurren, antzerki aditua eta musikaria. Halaber, titiriteroak dira biak, eta Euskal Herriko Txotxongilolarien Topaketa ondu dute hilaren 19tik 20ra.
Euskal Herriko Txotxongilolarien Topaketa antolatu duzue. Aurrekaririk gabeko topaketa al da?
ZOA TAMARA CUELLAR: Ez da Euskal Herrian egiten den lehenbiziko topaketa. Hemen, tradizio handia dago topaketak egitekoa, gehiago aurreko garaietan. Euskal Herrian txotxongiloaren mundua oso gaztea da. Adibidez, txotxongiloaren antzerki modernoaren mugimendua ez da batere indartsua, baina beste lekuetan bai. Frankismoan bazeuden txotxongilo konpainiak katxiporra —borrak erabiltzen zituzten pertsonaiak ziren protagonista— egiten zutenak, eta Euskal Herriko txotxongilo konpainia garrantzitsuena Conchita Momeñerena zen, haren Colorin pertsonaia ezagun egin zen. Gaztelaniaz egiten zuten, eta txotxongiloen tradizioa jatetik zetozen. Nafarroan, berriz, Ana Bueno dago, Momeñeren belaunaldi berdinekoa. Bi erreferente horiek dauzkagu hemen. Gerora, 1970eko hamarkadan txotxongiloak euskaraz hasi ziren. Lehenengo erreferentziak Txotxongilo taldea edo Kukubiltxo konpainia izan ziren. Horren barruan topa dezakegu Toti Martinez de Lezea, Kukubiltxorekin hasi baitzen, eta egun, 400 txotxongilo antzerki idatzita ditu.
1980ko edota 1990eko hamarkadetan hasi ziren lehen topaketak egiten. Txotxongiloen festibalak ere garai horretan hasi ziren, eta Bilboko TXF jaialdia orduan hasi zen. Jaialdi honetan emakume txotxongilolariak elkartzen ziren, eta saritu egiten ziren emakume horiek. Txotxongilolariek beraientzako lekuak sortu izan dituzte, adibidez, Txotxongilo Eguna, Txotxongiloen Errezitaldiak… Geroago, topaketa bat antolatu zen Mikel Diez eta Estefa Erro Euskal Herriko bi txotxongilolarien heriotzen harira. Bikote ziren, eta bere lagunek topaketa bat antolatu zuten honako izenarekin: Euskal Txotxongilolarien Topaketa. Zugarramurdin egiten zen, eta oso garrantzitsua izan zen, askorentzako elkargunea izan zelako. Hamar edizio egin ziren, bi urtetik behin. Azkena 2016an izan zen.
Ia hamar urte pasa dira azken topaketatik. Hutsunea nabaritu duzue?
RUBEN MEJUTO: Alde batetik jaialdiak daude, eta bestetik, topaketak. Badira hainbat jaialdi 400.000 eurorekin nazioarteko jaialdi bat antolatzen dutenak. Bertan, Euskal Herriko txotxongilolariak daude, baina gutxiengo dira. Horietan txotxongilo munduko diziplina guztiak ekartzen dituzte, baina jaialdiak dira. Topaketetan ere lanen erakusketak egiten dira, baina bertako txotxongilolariak topatzen gara ere. Azken hau gutxiago egon da. Euskal Txotxongilolarien Topaketa [Zugarramurdikoa] izan zen inportanteena gure ustez. Izan ere, omenaldi bat zen arren, erreferentziazko data bilakatu zen eta auzolanean antolatzen zen. Hango udalak janaria jartzen zuen, ostalariak ere inplikatzen ziren, beste batzuk etxea jartzen zuten… Denen artean egiten zen, nahiz eta artistak ordaintzeko aurrekonturik ez eduki.
CUELLAR: Oso garrantzitsua da nabarmentzea Bilbon emakume txotxongilolarien topaketa egiten zela, Zugarramurdikoaz gain. Ni nikaraguarra naiz, eta familia titiritero batetik nator. Nire gurasoak Zugarramurdiko topaketan egon ziren, eta harrituta geratu ziren. Garai hartan nerabe bat nintzen, eta egia da asko harritu ninduela Mikelen eta Estefaren historiak. Gaur egun ere gogoratzen dut. Euskal Herria nire gurasoen begiradatik ezagutu nuen, eta 2017an, hona iritsi nintzenean, dagoeneko ez zegoen topaketarik. Ordurako Rubenekin [Mejuto] Ostomila gure proiektua lantzen ari ginen.
Uste dut Euskal Herrian galdu egin dela batzeko gaitasuna. Latinoamerikan oso ohikoa da topaketak egitea, eta ez hori bakarrik, beharrezkoak dira han. Nik uste Latinoamerikan ez duzula bizitza bizitzen ez bazara elkar topatzen, ez baldin bagaude elkarrekin. Hemen oso bakarrik sentitzen nintzen, eta zerbait egitearen beharra sentitu nuen. Gure txokotik txotxongilo antzerkigintza egiten ari ginela sentitzen nuen, eta ez nuen hori maite. Beraz, guk topaketa bat antolatzea proposatu nuen, eta ikertzen hasi ginen.
MEJUTO: Hasiera batean ez genuen sinesten topagunerik ez zegoenik, eta 2017an Euskal Herrian eta Espainian ea kafe bat behintzat hartzeko txotxongilo munduko jenderik ote zegoen hasi ginen begiratzen. Ondorioztatu genuen bakoitza gure bolara genbiltzala, laneko kontaktuak ez zirela elkarbanatzen lana lapurtzeko beldurragatik. Izan ere, egoera oso prekarioa da. Orduan, Tamara [Cuellar] eta biok pentsatu genuen guk lana edukitzean kontrakoa egingo genuela. Gero, errealitatea izan zen 2019an Ostomila sortu genuenik oso lanpetuta egon garela lana bilatzen, baina duela hiru urtetik hona lan handia eduki dugu, eta beste zerbaitetara jarri ahal izan gara. Gainera, Tamara konpainia handi baten parte izatetik dator, eta konpainia horretan diziplina anitzetako jendea zegoen, adibidez, pailazoak. Hona iritsi eta ez zuen horrelakorik topatu.
Txotxongiloen munduan dabiltzanak, baina beste diziplina batzuk nahasten dituztenak ekarri dituzue. Erabaki kontzientea izan al da?
CUELLAR: Jaialdien logikatik at funtzionatu nahi izan dugu, eta etorriko diren guztiei esan diegu berdin ordainduko diegula. Jaialdi eta topaketa askotan egon gara, eta ordainketa kontuetan alde handia nabaritu dugu. Prezio diferenteak topatu izan ditugu, eta nire filosofiatik eta ideologiatik ezetz esaten nuen. Berdina kobratu beharko genuke, denak ari garelako ekarpen bat egiten eta errespetua denei zor zaigu.
Nire bizitzaren etapa luze batean ikerketara eta kritikara dedikatu naiz, eta emanaldi asko ikusi eta asko irakurri nuen. Kuban nintzela izan zen hori. Bost urtez aritu nintzen horretan, eta Kuban beste maila bat dago. Antzerki konpainia asko ikusi nituen. Oinarri sendo bat daukat, eta programatzaile moduan jartzerakoan niretzako zer nahi nuen galdetu nion nire buruari. Poetika desberdinak erakutsi nahi nituela argi nuen, emakume artisten begiradatik. Beraz, poetika desberdinak ditugu, eta geroz eta gehiago nahasi, geroz eta diziplina gehiago egon, gehiago gustatzen zait.
MEJUTO: Diziplinez aparte, emakumeen jatorriari ere begiratu diogu. Euskal Herria ordezkatuta egotea nahi izan dugu, baina ordezkaritza kulturala ere presente izan dugu: Euskal Herriko jendea eta diasporan dagoena. Adibidez, Larraitz Urruzola galiziar-euskalduna etorriko da, eta lehen aldiz euskarazko obra bat antzeztuko du, Dona barriga verde. Generoa ardatz izango du, umorearekin eta katxiporra galiziarra egiten. Obra hau egokitzapen bat da eta tradizioa egokitu egin behar dela erakutsiko digu. Tradizioarentzat positiboa da hori eta Bidasoan hori badakigu.
CUELLAR: Emakume migrantea naiz, eta nire identitatean hibridazio bat bizi dut. Nire obrak identitate euskalduna du, baina latinoamerikarra ere bada erabiltzen dudan teknikagatik, besteak beste. Beste zerbait izango balitz bezala begiratzen zaio nire obrari hemen.
MEJUTO: Hemen ez dagoen umorea dauka Ostomilak, aztarna latinoamerikarra dauka. Oso gurea den zerbait da hori, konpainia bezala identifikagarria dena. Tradizioa egokitu egiten dugu eta hibridatu. Euskal Herrian ez dago txotxongilo tradizional eskolarik.
Premiazkoa al da sareak sortzea?
MEJUTO: Bai. Horregatik ari gara hau egiten.
CUELLAR: Badaude urte asko dauzkaten konpainiak eta bere eginak dituzten zirkuituak dituzte. Inor ezin da zirkuitu horietan sartu. Pluraltasuna da inportanteena, eta topaketa hauekin horretan pentsatu dugu. Helburuetako bat komunitatea inplikatzea izango da. Latinoamerikan ez dugu sosarik izaten gauzak antolatzeko, eta gauzak egiten ditugunean oso modu prekarioan egiten ditugu. Baina egin, egiten ditugu, eta komunitatea inplikatu egiten da. Inplikazio desberdinak egoten dira, monetarioa edo morala.
Emakume txotxongilolariak izango dira Irunen eta Hondarribian egingo den edizio honetako protagonistak. Genero arrakalarik al dago?
CUELLAR: Konpainien errolda bat egin nuen, eta 40 konpainia identifikatu nituen. Batzuk martxan daude, eta beste batzuk ez. Errolda hori egiterakoan ikusi nuen konpainia gehienetan rol nagusia emakumearena dela. Oso interesgarria iruditu zitzaidan horregatik Euskal Herriko txotxongiloen mundua. Ez da leku guztietan horrela. Hipotesietan sar gaitezke: txotxongiloak umeei mugatuta daude gehiago. Oro har, hezkuntzara eta kulturara, eta orduan, emakumeak dira sektore horietan nagusi. Konpainia guztietan emakume eta gizonak daude, baina horien %80etan rol inportanteenak emakumeenak dira. Aldiz, arte eszenikoetan ez da hori gertatzen.
Txotxongilolaritza ere marjinatuta dagoen arte bat da. Konpainia txiki gehienetan idazleak edota zuzendariak emakumeak dira, eta Latinoamerikan gehiengo dira gizonak. Beraz, argi izan genuen lehenengo topaketan emakumeen presentzia handiari buruz jardun behar genuela. Urtero egin nahiko genuke topaketa, eta urtero gai desberdin bat hartu. Baina topaketen balorazioa egiten dugunean ondorioztatzen badugu topaketa hauetan emakumeentzako soilik diren espazioak behar direla, hurrengoan ere espazio hori eskainiko dugu.
Erakundeek behartu egiten dute askotan gai moreez hitz egitera, diru laguntzen oinarrietan izaten dira sarritan. Gure kasuan beharretik sortu da. Euskal Herriko emakume txotxongilolarientzako ez da espaziorik izan. Kontzientzia kontu bat da, eta memoria kolektiboan eragin nahi dugu.
Bi mahai-inguru ere antolatu dituzue. Horietako batean sormena eta generoaz arituko zarete. Hausnarketarako abiapuntua zein izango da?
CUELLAR: Hainbat galdera prestatu ditut, baina asmoa ez da horiek erantzutea, abiapuntuak izatea baizik. Adibidez: «Zein erronka eta aukera topatu dituzu zure ibilbide profesionalean? Uste duzu generoak eragina izan duela?». Edo «zure lanean generoaren pertzepzioa nabari duzu?»; «Zein baliabide topatu dituzu zure ibilbidea Euskal Herrian garatzeko?». Mahai-inguru hauek dokumentatu egingo dira, eta Tolosako Topic-en egongo dira. Horrez gain, artikuluak idazten izango naiz, nire ikerketaren parte gisa.
Autogestionatuta prestatu duzue topaketa. Zer moduz joan da?
CUELLAR: Autogestioaren bidez egin behar genuela argi izan genuen, eta COVID-19aren ondoren ikusi genuen ezinezkoa dela etengabean erakunde publikoen bularretik edaten egotea. Diru laguntza emango ote diguten esperoan ere ezin gara egon. Beste aldetik, jendeak honek balio bat duela ikus dezala nahi dugu. Izan ere, jarduera guztiak doakoak dira, eta horregatik auzo elkarteek ekarpen ekonomikoa ere egin dute.
MEJUTO: Udalei ere kolaborazioa eskatu diegu, zozketa bat ere egingo dugu… Zozketako zenbakia lortzeko Hazia Kultur Elkartera, Kabigorrira edota Larragane ostatura joan behar da, eta bi euroren truke zenbaki bat lortu. Hiru irabazle egongo dira, kartelaren bozeto bat eramango dute, Aitor Espie marrazkilariak egindakoa.
CUELLAR: Erakundeekin harreman bat sortu behar dugu, baina berdintasunetik. Ez gara dirua eskatzera goazen artistak, proposamen bat egitera goazen artistak baizik, eta interesa baldin badute, gurdira igo daitezela. Gure artea ez badugu egiten, udaleko kultura arloak ez dauka zer programatu. Beraiek ez dira guri lana ematen ari, hemen berdintasunetik eraikitako erlazio bat dago. Udalak espazio bat sortzen du, eta guk bertan produzituko dena. Eta horrekin publiko bat ere sortzen da. Ez baldin badago publikorik ez da inolako interesik egongo. Publikoa sortzen ari gara sare sozialetatik, antzerkira joateko kontzientzian eragiten…
MEJUTO: Irunen, gainera, haurrentzako eskaintza oso txarra da. Inolako irizpiderik gabe programatzen da batzuetan, denak balio balu bezala. Esan beharra daukat herrietan, hirietan baino irizpide hobeagoarekin programatzen dela haurrentzako. Batzuetan Euskal Herrian ez kolaboratzearen aldeko erresistentzia bat izaten da.
