"Gizakiok jainkoaren papera jokatzen ari gara"
Edu Zabalak (Eibar, 1958) Inauteria. Natura gizakiaren kontra saiakera idatzi du. Egunotan Irunen aurkezten aritu da Txingudi Ikastolako irakaslea.
Nondik datorkizu Inauterietako interesa?
Alde batetik, Inauteriak betiko formatuan, beti gustatu izan zaizkit. Beste aldetik, horrekin lotuta dagoen magiaren beste alderdia ere beti interesatu zait, eta mitologia gustuko dut. Hain zuzen, lehendabizi idatzi nuen liburua Euskal Herriko Inauteriei buruzko ipuin bilduma bat izan zen. Ikuspegi magiko, fikziozko batetik, nekazal Inauterien beste irakurketa bat egin nuen.
Euskal Herrian ezagutzen al ditugu euskal Inauteriak? Nahikoa idatzi al da gai horren gainean?
Idatzi, idatzi da. Badaude elementu etnografikoak, baina agian oso maila jasoan geratzen dira, eta agian ez dira ahaleginak egiten jende xumeari hurbiltzeko. Hala ere, seguru nago Ituren eta Zubietan galdetzen baduzu beren azalpenak emango dituztela. Nik uste dut jendeak ezagutzen duela jatorria.
Inauteriak izeneko liburu bat argitaratu zenuen 2004an. Ipuin bilduma bat izan zen.
Liburu honetan aipatzen nituen saiakeran ere aipatzen ditudan lau Inauteriak: joaldunak, Lantzekoa, maskarada eta momotxorroak. Beste Inauteri bat ere ageri da: Mundakako Atorrak.
Zein da Inauteriak ipuin bilduma eta orain argitaratu duzun Inauteria: gizakia naturaren kontra saiakeraren arteko harremana?
Hasierako ipuina da testu literario fantastiko bat. Honetan saiatzen naiz ulertzen zer harreman dagoen hainbat Inauterien artean. Lau Inauteri hauekin egiten dudana da bilatu ardatz bat non argudiatzen dudan guk Inauteri horietan egiten duguna dela antzeztea gure nagusitasuna naturaren gainean. Natura zein da? Natura da hartza, zaldia, minotauroa, momotxorroa… horiek guztiak elementu sinbolikoak dira.
Euskal Inauteriek oso harreman estua zeukaten naturarekin. Baina horrekin batera, liburuan kaosaren teoria aipatzen duzu. Zer esan nahi du?
Duela milaka urteko herritar baten gorputzean jarri behar gara kaosa ulertzeko. Kaosa zer da? Kaosa deskontrola da, beldurra, izua, katastrofeak.. Garai batean imajinatu dezakegu lurrikara bat bazegoen edo tximista bat, haiek ez zituztela elementuak jakiteko zergatik gertatzen zen. Gaur egun baditugu elementu zientifikoak. Naturaren indarra, gaur egun ere handia da, baina garai hartan hain zen handia, metereorito bat erortzen bazen edo sumendi bat lehertzen bazen beraiek geratzen zirela zur eta lur, beldurtuta… Beharra zuten naturaren kaosari erantzun bat edo irtenbide logiko bat emateko. Orduan, kaosari erantzuteko mitoa sortzen zuten. Adibidez, tximistekin. Nork botatzen du tximista? Ortzik: Ortzi haserretu da eta bota digu tximista. Gure kontrol ez edo ulertzeko ezaren aurrean mito batzuk sortzen ditugu kaosari erantzuteko. Mito horiek gero ordenatzen ditugu: hauek gaiztoak dira, hauek zintzoak, honek egiten du hau, hau dago lurrean, hau lur azpian, hori zeruan… Hori dena ordenatzen dugu eta Inauteriak deitzen diren antzezlan bat antzezten dugu.
Zein ondorioetara iritsi zara liburu honetan?
Guk pentsatzen dugula munduko jainkoak garela. Gizakiok botere nahi ase ezina daukagu, eta dena kontrolatu nahi dugu. Azken finean kontrol falta horrek beldurtu eta blokeatu egiten gaituelako. Orduan horri buelta ematen saiatu gara, baina buelta horrek ere bere ondorioak ditu. Orain hitz egiten ari gara aldaketa klimatikoaz, izurrite berriez, mundua gero eta globalagoa dela, eta guri iruditzen zaigu dena kontrolpean eduki dezakegula, baina naturak baditu bere mekanismoak eta erantzungo digu. Gainditu nahi dugun azken muga heriotzarena da. Aspalditik saiatzen ari gara luzatzen: klonazioa, nanorobotika…. modu askotan. Orduan jainkoaren papera jokatzen ari gara.
Beraz, heriotzari aurre egitea da gure helburua.
Badago gauza bitxi bat. Badago organismo bat gure planetan, betirako bizi dena: marmoka txiki bat da, 5 milimetrokoa, Turritopsis nutricula. Heldutasunera iristen denean, atzerantz egiten du, eta gaztetu egiten da, eta gero berriro zahartu. Orduan, ez badu arrain batek jaten edo beste zeozer gertatzen ez bada, ez da hiltzen. Hori 1980eko hamarkadan bilatu zuten zientzialariek, eta hor hortzak zorroztu zitzaizkien: horrek posible badu, zergatik guk ez? Ari dira hori aztertzen bai ala bai. Hala ere, badago betiko tranpa: dilubio unibertsalaren mitoan, mundu guztia desagertu zen, baina beti geratzen dira aukeratutako batzuk, kultura guztietan. Zerbait traumatikoa gertatzen denean geratzen dira aukeratuak. Aukeratuak gure gizartean boterea dutenak dira, ordea.
Gaur eguneko hirietako Inauteriek badaukate zerbait ikertu duzun horretatik?
Ez dakit. Donostia edo Tolosako Inauteriak ikusten ditut, eta ez dut ikusten lotura hori.
Adibidez, sardinaren ehorzketak harremanik eduki dezake heriotzarekin?
Hor nik uste dut lotura gehiago dagoela Elizarekin, garizumarekin. Kasu horretan, badirudi janariarekin lotura duela. Zanpantzar bezala, Irunen. Hori badirudi lotuta dagoela gehiago Inauterien gehiegikeriekin, Elizak hain gustuko ez zituena.
Gaur egungo Inauteriak, beraz, Elizak baldintzatuta daude.
Edu Zabala. ‘Inauteriak. gizakia naturaren kontra’ liburuaren egilea.
“Ulertzeko ezaren aurrean mito batzuk sortu ditugu kaosari erantzuteko” “Altsasuko Momotxorroak dira gure Inauterietan basatienak”Euskal Inauterian zein adibide dauzkagu? Heriotza gure azken muga da, oraindik ezin duguna gainditu. Adibidez, maskaradetan baditugu elementu batzuk: Zamalzain. Zamalzain harrapatu eta zikiratzen dute, barrabilak kentzen dizkiote, botatzen dute, beste guztiak harrapataka joaten dira bere atzetik, eta ferratzen dute. Ferratzea da naturaren indar libre bat, kasu honetan, zaldia, meneratzea, menperatzea. Beste adibide bat dira Beltzak. Horiek dira Pitxu eta konpainia. Horietako bat, Pitxu, hil egiten da. Etortzen dira mediku batzuk, zalapartaka eta berpiztu egiten dute. Gizakiok daukagu ahalmena, jaungoiko batzuk bezala, hildako bat berpizteko. Adierazi nahi dugu natura baino boteretsuagoak garela. Lantzeko Inauterian ere gauza bera gertatzen da. Horiek denak dira sinbolo batzuk adierazteko guk hartu dugula naturako indar bat eta menperatzen saiatzen garela. Bakarra dago ez duguna menperatzen: Altsasuko Momotxorroak. Zamalzain da zentauro bat, momotxorroak dira minotauroak. Hor sartzen da mitologiaren joko psikologikoa. Momotxorroak dira bisonte, uro, zezengorri… odola aurretik eta atzetik ilea, eta sekulako adarrak dituzte: begira dauden guztiei erasotzen diete. Horiek ez dute burua makurtzen, horiek ez ditugu hemen eratzen. Hori da meneratzea lortzen ez dugun bat. Horiek dira, nire ustez, gure Inauterietan basatienak, izu gehien zabaltzen dutenak.
“Kontrol faltak gizakia beldurtu eta blokeatu egiten du” “Inauteriek osagarri errebelde bat daukate, gizarteari burla egiten diona”Beraz, lau Inauteri horiek elementu komunak dituzte. Hori da. Normalean, gainera, beti dago errudun bat. Errudun hori atxilotzen da, errudun hori epaitzen da, epaiketaren ondoren hiltzen dute, gero sutara botatzen da, eta azkenik, dantza zirkularrak egiten dituzte. Gu bezala Ipar Amerikako indiarrek ere egiten dituzte. Hain zuzen, liburuan aipamena egiten diezu Euskal Herritik kanpoko beste Inauteriei ere. Inauteri eta mitoak errepikatzen dira forma ezberdinekin eta izen ezberdinekin, baina askotan funtzioak berdintsuak dira. Adibidez, Bulgarian badago Inauteri mota bat Kukerrak deitzen direnak. Kukerrak dira joaldunak bezalakoak. Gero konparatzen ditut maskaradako dantzariekin. Beraien ezaugarri nagusienetakoa da jauzi egitea, baina, gainera, dotore. Zenbat eta dotoreago eta altuago orduan eta hobeak dira. Hori bera gertatzen ere masai tribuan, Afrikan. Horiek dantza erritual bat egiten dute euria erakartzeko, beraien ahotsekin doinu bat kantatzen dute, eta jauzi egiten dute. Hor zein lotura egiten dut? Bi kultura hain ezberdin horiek jauzi egiten dutela lurra kolpatzeko, lurra esnatzeko. Joaldunek ere lurra esnatu nahi dute joareekin. Santa Agedan ere gauza bera gertatzen da.
Edu Zabala. ‘Inauteriak. gizakia naturaren kontra’ liburuaren egilea.
“Herriak parte hartu du, berreskuratu dituzte Inauteriak, eta bizi-bizirik daude”Bere garaian solstizio eta ekinozioak ospatzen ziren. Gure arbasoek harremana zeukaten euren egunerokotasunean astroekin. Elizak, ordea, horiei santuen izenak ezarri dizkie: Santo Tomas, San Juan udan… Inauteriekin ere gauza bera gertatzen da. Gertatzen dena da Inauteriek daukatela halako osagarri errebeldea, matxinoa, gizarteari berari ere burla egiten diona. Negua bukatzeko ere ospatzen dira, baina hirietakoa, batik bat, horretarako. Baina Eliza hori ere kontrolatzen saiatu da. Non ari dira berreskuratzen Inauteriak? Gipuzkoan berreskuratzen ari dira Lezon eta Oiartzunen. Lezon, adibidez, Trapujale. Hor irudikatzen dena da Jaizkibeldik datorrela halako munstro bat, eta gero sorgin laguntzaileak ditu eta epaitu egiten da. Oiartzunen ere berreskuratu dituzte Intxixuak. Intxixua beste pizti bat da, deabru bat da, kontrolaezina. Oiartzuarrek beren mito bat berreskuratu dute, eta mito horrekin antolatu dute euren Inauteria. Parametro berdinetan: gaiztoa, harrapatu, epaitu, hil eta dantza. Lezoarrek ere gauza berbera. Altsasun Momotxorroak gerra aurretik debekatu zituzten, 1930ean, eta 1960an Enrique Zelaiak martxan jarri zuen berriro egitasmoa herritarren laguntzarekin. Herriak hartu ditu, berreskuratu dituzte Inauteriak, eta orain bizi-bizirik daude. Beste proiekturen bat ba al duzu esku artean? Beste liburu bat idazten ari naiz. Aiako idatzi nuen duela urte batzuk. eta horren jarraipena da. Eleberri historiko fikziozkoa da Aiako, hemen kokatua dago, Intxixuak ditu eta Aiako Harria da zentroa. Oraingoa Arditurri deitzen da. Arditurriko meategietan eta erromatar garaian kokatuta egongo da, garai hartako deskribapen mitologikoa egiten dut.
