Xabier Lete: «Deus ez da inorena, bizitza bera ere ez»
2001eko abenduaren 15ean Rainer Maria Rilke: Gizakarien jainkotasun erbesteratua poesia errezitaldia eskaini zuen Xabier Letek, Pagoartek antolatuta. Pragan 1875. urtean jaiotako poetarenganako miresmenez eskaini zuen poeta oiartzuarrak saioa, Karlos Jimenez pianista ondoan hartuta. Aurrerago, emanaldi haren harira, Pagourte 2001 aldizkariak Xabier Leteri egindako elkarrizketa argitaratu zuen. Honakoa zen titularra: «Deus ez da inorena, bizitza bera ere ez». Oarso Bidasoko Hitza-k elkarrizketa hura berreskuratu du eta Oiartzungo Hitza webgunean jaso du. Hona esaldi nabarmen batzuk: “Hizkuntzak egon behar du eskura, ahora eta belarrira” “Kantua, niretzat, batez ere, hitz batzuk dira, eta hitz batzuen garrantzia, eta hitz horiek esaten dutena” “Poesian askotan agertzen zait bizi egarri handi bat. Bizitzari atxiki nahia, eta bizitza ulertu nahia, eta gozatu nahia…” “Oholtza gainera ateratzeko histrionismo dezente behar da, bestela ez zara ateratzen. Eta nik histrionismo, exhibizionismo eta banitate puntu hori badut” “Sufrimenduan bizi den mundu honi ukenduak jartzen dizkion indarra da maitasuna” HONA ELKARRIZKETA OSOA: Rainer Maria Rilkeren poemekin egindako emanaldiaren ostean Pagoartek Xabier Lete luze eta zabal elkarrizketatzeko modua izan zuen. Ohi duen eran pasioz mintzatu zen poeta oiartzuarra. Erlijioa, literatura, etika, heriotza, adiskidetasuna… Bizitzaren adar asko hartu zituen ahotan. Alde asko baititu bizitzak. Baita poetak ere. Jainkoa izen zen Rilkeri buruzko errezitaldian ardatz [...]
2001eko abenduaren 15ean Rainer Maria Rilke: Gizakarien jainkotasun erbesteratua poesia errezitaldia eskaini zuen Xabier Letek, Pagoartek antolatuta.
Pragan 1875. urtean jaiotako poetarenganako miresmenez eskaini zuen poeta oiartzuarrak saioa, Karlos Jimenez pianista ondoan hartuta.
Aurrerago, emanaldi haren harira, Pagourte 2001 aldizkariak Xabier Leteri egindako elkarrizketa argitaratu zuen. Honakoa zen titularra: «Deus ez da inorena, bizitza bera ere ez».
Oarso Bidasoko Hitza-k elkarrizketa hura berreskuratu du eta Oiartzungo Hitza webgunean jaso du. Hona esaldi nabarmen batzuk:
“Hizkuntzak egon behar du eskura, ahora eta belarrira”
“Kantua, niretzat, batez ere, hitz batzuk dira, eta hitz batzuen garrantzia, eta hitz horiek esaten dutena”
“Poesian askotan agertzen zait bizi egarri handi bat. Bizitzari atxiki nahia, eta bizitza ulertu nahia, eta gozatu nahia…”
“Oholtza gainera ateratzeko histrionismo dezente behar da, bestela ez zara ateratzen. Eta nik histrionismo, exhibizionismo eta banitate puntu hori badut”
“Sufrimenduan bizi den mundu honi ukenduak jartzen dizkion indarra da maitasuna”
HONA ELKARRIZKETA OSOA:
Rainer Maria Rilkeren poemekin egindako emanaldiaren ostean Pagoartek Xabier Lete luze eta zabal elkarrizketatzeko modua izan zuen. Ohi duen eran pasioz mintzatu zen poeta oiartzuarra. Erlijioa, literatura, etika, heriotza, adiskidetasuna… Bizitzaren adar asko hartu zituen ahotan. Alde asko baititu bizitzak. Baita poetak ere.
Jainkoa izen zen Rilkeri buruzko errezitaldian ardatz nagusietakoa. Oso polita izan zen hark jainkoari hitz egiteko erakutsitako modua. Jainkoaren irudia zerbait absolutua bezala aurkeztu digute, eta gu hain erlatiboak gara…
Kuriosoa da bai berak nola tratatzen duen jainkoaren figura. Ez du jainko handiaz hitz egiten. Jainko sortzaileaz hitz egiten du, Jainkoa ahula balitz bezala. ‘Zuk gizakumea sortu zenuen bezala, nik nire existentziarekin zuri izatea ematen dizut”, esaten dio. Badago poema bat bukaeran esaten duena: ‘Eta ni hiltzen naizenean, zu zer izango zinateke Jauna? Ni zuregatik naiz beldur’. Hori kuriosoa da oso. Eta jabetza ezinezkoaren ideia ere oso polita da Rilkerengan. Ez gara deuseren jabe, ezta jainkoaren jabe ere. Kuriosoa da. Poema batean esaten du: “Neurea diote beren emazteaz, beren lurraz, beren zakurraz, beren Jainkoaz…”. Baina ez, ez. Deus ez da inorena. Bizitza bera ere ez, usufruktuan daukagu. Ez gara ezeren jabe.
Jainkoa gure jabe ere ez?
(Ezetz dio buruarekin). Zain dago. Poema bat badu Rilkek oso hunkigarria, zera esaten du, nolabait ere: ‘Gauean asaldatzen bazaitugu gure abarrotsekin, gure soinuekin, o, Jainkoa nik badakit beti hor zaudela bazterreko gelan’. Rilkek dio berak badakiela jainkoa aldameneko gelan dagoela, eta berak ere badakiela gu hemen gaudela, baina harresi hori ez dela sekula eroriko. ‘Eroriko balitz ikusiko zintuzkegun’, eta abar eta abar, baina ez da eroriko behin ere. Polita da jainko estali hori, beti bazterreko gelan dagoena. Alde horretatik oso polita da. Oso fina.
Errezitaldian Rilkeren zenbait poema alemanieraz irakurri zituen zure alboan Begoña Bergaretxek, jatorrizko hizkuntzan. Nahiko ideia ezohikoa izan zen, baina jendeari gustatu zitzaion…
Nik susmoa banuen jendeari gustatuko zitzaiola. Zenbaitek komentatu zidan: ‘Hori zertan zoazte egitera? Zergatik? Ez al da pixka bat pedantea?’. Nik ezetz uste dut. Bernardo Atxagak beti esaten du poesia edizio guztiek elebidunak izan behar luketela, eta nik uste dut arrazoi duela. Nahiz eta ez ulertu poesia guztiak beren jatorrizko hizkuntzan, badute musika bat, musikaltasun bat, eufonia bat, hots bat. Hemen, Oiartzunen, hori praktikan jartzeko modua izan genuen; kideetako bat alemanieraz jarduteko gai zela eta, jendeari iritsarazi genion alemanieraren hotsa. Besterik gabe. Jendeak entzun zezala, nahiz eta ez ulertu. Gainera, nonbait jende askorentzat deskubrimendu bat izan zen alemaniera. Pentsatzen zuten zakur hizkuntza zela, zaunkaka egiten zena… Baina deskubritu zuten oso hizkuntza polita, suabea eta musikala.
Beraz, geroan ere jarraitzeko bidea izan daiteke hizkuntza arrotzak poesia errezitaldietan sartzea, ezta?
Bai, horrelako gauza gutxi egiten dira. Alde horretatik nik uste dut oso garrantzitsua dela Martin Heideggerrek esaten zuena. Hark esaten zuen hizkuntzen baitan dagoela izan daitekeen guztiaren funtsa eta sustraia. Hizkuntzan bertan dagoela dena, jakituria, filosofia eta poesia. Hizkuntzaren men eta ahalmen bera direla eta barne-balio horiek garamatzatela gero filosofia bat egitera zein poesiara. Heideggerrek badu esaldi oso polit bat. Hizkuntzak beti eskura edukitzeko direla esaten zuen, ez dutela egon behar soilik hiztegi, akademia edo jakintsuen ahoan. Zioen hizkuntza tresna bat dela eta eskura egon behar duela. Eta nik esango dut hizkuntzak egon behar duela eskura, ahora eta belarrira.
Rilkeren poesiarekiko duzun mirespenak argi uzten du, hein batean, egun erlijioarekiko duzun atxikimendua. Haurtzaroan erlijio gaien inguruan betekada handia bizitakoa zara, zure belaunaldi osoa bezala. Ondoren, jende askok beste muturrera ere jo du, sinesmen gabezia osora. Nola bizi izan duzu zuk prozesu hori?
Erlijioa gure gazte denboretan oso gauza formalista zen, nahiko itxia. Batetik zeuden dogmak, eta bestetik konportaerari zegozkion arauak eta kontrol guztiak. Nik nahiko era irrazionalean bizi izan nuen. Irrazionalki irakasten ziguten erlijioa, irrazionalki hitz egiten zitzaigun jainkoaz, dena zen irrazionala. Gainera, moraltasunaren aldetik guk bizi izan genuen erlijioa gauza itsusia zen, hertsia guztiz, sexuari oso atxikia. Bekatua beti lehen mailan zegoen. Gainera, bekatua ez zen izpirituaren kontrakoa. Ez, ziren bekatu arruntak.
Hortik betekada, ezta?
Bai, batetik hori zegoen. Baina bestetik, ordea, bazegoen elizkizunen edertasuna ere, eta liturgia baten edertasuna, zeremonien handitasun, edertasun estetiko bat. Organoa, intzentsua, kantak, argiak, zeremoniak, prozesioak… Dena zen oso barrokoa, baina oso ederra. Oiartzunen Corpus Christi egunean egiten zen prozesioa, esaterako, oso barrokoa zen, baina oso ederra, toki guztietan egiten zirenak bezala… Liturgia mota bat zen oso deigarria, oso estetikoa, oso teatrala, eta oso polita. Orduan, ni kontradikzio horretan bizi nintzen. Jende asko, pentsatzen dut, adin batera ailegatu zela eta hasi zela, ni bezala, bere buruari esaten: ‘Ni…Ni ez naiz katolikoa’. Nik nire buruari hori esan nion 17 bat urterekin. ‘Ni izatez kristaua izango naiz, baina ni ez nauk katolikoa’. Adin batera ailegatzen zara eta galdetzen duzu: ‘Beno, Jainkoa bada edo ez da?’. Nire kasuan, galdera intelektual bat izan zen, eta iruditzen zait nire gazte garaian beste jende askok ere egin zuela. Susmoa dut izan zela beste jende asko galderarik ere egin ez zuena. Praktika uzten joan zen poliki-poliki, eta egun ez du praktikatzen.
Egun zer da zuretzat erlijioa?
Ni erlijioarekiko kezkara itzuli nintzen orain 15 urte, eta praktikatzen eta fededun bezala orain hamar urte. Zer den erlijioa niretzat? Gizona baino haratago dauden indar bati edo batzuei buruz galderak egitea. Horri dei geniezaioke jainkoa. Nolabait ere, transzenditzen gaituen zerbait da, gu baino haratago dagoen zerbait, gure goitik dagoena. Niretzat erlijioa funtsean hori da, horretan pentsatzen hastea, eta izaki horrekiko harreman poetiko bat bilatzen hastea. Ez soilik zentzu estetiko batean, baizik eta zentzu klasikoan, grekoen zentzuan. Poesia grekoz, nolabait ere, gauzapena zen; ez zen soilik idaztearen manifestazio bat… Poiesis-ek grekoz gauzatze oro esan nahi du, eta jainkoaren bilaketa niretzat poiesis bat bezala da, gauzapen baten manifestazio bat. Gero erlijioak badu niretzat beste alde garrantzitsu bat ere, otoitzarena.
Izan ere, egiteko garrantzitsua bihurtu da zuretzat berriro otoitz egitea, ezta?
Ni orain dela hamar bat urte, gaixotasuna zela eta, hasi nintzen berriro ere otoitz egiten. Lehenago ere aritzen nintzen, baina modu estetikoago batean. Urte batzuk lehenago Leirera-eta joaten hasia nintzen, eta hango elizkizunetan oso hunkituta sentitzen nintzen. Elizkizunen batean ere Aita Gurea kantatzen zenean, nolabaiteko konmozioa sentitzen nuen, besteak beste, oso kanta ederra delako. Gero otoitz egiten hasi nintzen. Bi alternatiba nituen: bat, bakarka egitea, ni dena delako jainko ho-rrekin elkarrizketa martxan jarriz, edo hori besteekin batera egitea, besteekin batera otoitz eginez, praktikatuz eta elizkizunetara joanez, eliza batean kokatuz. Zenbait adiskidek galdetu izan didate: ‘Sinisduna bai, baina katolikoa zergatik?’. Beno, ba hemengo erlijioa batez ere katolikoa delako. Ni, segur aski, beste toki batean kokatua banengo, islamiarra izango nintzateke, edo judutarra, edo budista… Azken finean, jainkoa bat izango da. Eta orduan zergatik katolikoa? Ba hemengo fededun jendearen erlijioa batez ere hori delako, eta nire haurtzaroko erlijioa ere bai.Errefentzia hori hor dago.
Geroko bizitzak zein zentzu du zure sinesmenean?
Nik nahiko nuke hilezkortasuna izatea, batez ere maite izan ditudan pertsonak eta heriotzak urratuko dizkigunak kontuan hartuz, pertsona horiekin harremanak nonbait berriro birlotzeko. Nahiko nuke. Baina nik konstantzia hori ez daukat. Hilezkortasunaren sinismen hori oso erlatiboa daukat. Baina nik hilezkortasuna ez dut behar jainkoarengan sinisteko eta jainkoarekiko harreman horretan jarduteko. Nik gehiago bizitzen dut bilaketa hori gauza misteriotsu baten bilaketa bezala. Eta badago beste arazo bat ere sinismenari lotuta asko kezkatzen nauena…
Zein da?
Errespetuarekiko alderdia. Zenbait jendek esango dit nik nahi dudala jendeak sinistea fede bati lotzeko eta, bide batez, portaera jakin bati ere lotua egoteko, eta beren kondukta arautzeko. Ez. Ez da hori. Izan ere, pentsatzen dut jendea fededuna izan daitekeela baina oso gaizki porta daitekeela lasai-lasai; oso krudela eta oso gaiztoa izan daitekeela fededuna izanda ere. Baina sinismena izateak gure bizitzari ezartzen dio errespetuaren dimentsio bat: zerbait errespetatu gu baino handiagoa izan daitekeena. Ez dakit handiagoa dena, baina bai izan daitekeena, gu baino haratago dagoena, gu baino jakintsuagoa dena… Zerbait hori errespetatu.
Horren premia ikusten duzu?
Nik uste dut gaurko gizarteak errespetu mota batzuen beldurra daukala; gaurko gizartea, nik ezagutzen dudan eran, oso irrespetuosoa da, baina, gainera, askotan gauzak gehiegi kuestionatu gabe. Gaurko gizarteak oso gauza gutxi errespetatzen ditu: ez jainkoa, ez legeak, ez konportaeraren arauak, ez konportaeraren fintasunak; askotan besteen indibidualtasuna ere ez: deus errespetagarria ez balego bezala bizi gara. Gizarte laikoren ezaugarrietako bat da. Orduan, paradoxikoki asmatzen ditugu jainko txiki batzuk jainko handiaren ordez jarri nahi ditugunak. Niri askotan galdetzen didate: “Nola sinistu dezakezu zuk Jainkoan? Badelako ziurtasunik ez baduzu, asmakizun bat izan daiteke”. Nik erantzuten diet batzuei : ‘Eta giza eskubideak ez al dira asmakizun bat? Non daude giza eskubideak? Esango didazue enpirikoki non dauden giza eskubideak?’. Giza eskubideak dira gizakumearen fantasiaren asmakizun bat. Gizonak fantasia dauka, irudimena. Irudikatzen horretan bere burua imajinatu dezake giza eskubidez babestua, eta giza eskubideak asmatzen ditu. Baina ez didazue esango giza eskubideak naturalki, zuzenbide naturalean badirenik. Biologian non daude giza eskubideak? Ez daude.
Zuzenbide naturalaren arabera…
Nik ez dut sinisten zuzenbide naturalean. Nik pentsatzen dut XX. mendeko paradigma nagusia hori izan dela, autoritate printzipio batzuen bila ibiltzea, bai eta errespetu printzipio batzuen bila ere. Askotan jainkoaren baitan sinisten ez duen jendeak gero kristoren marabilak sinisten ditu. Marabila oso politak izango dira, baina inon existitzen ez direnak eta deus ez direnak. Giza eskubideak non daude? Edertasuna zer da? Nik badakit gauza atseginak zer diren. Baina edertasuna zer da? Eta ontasuna? Nik badakit pertsona ona izatea zer den, susmo hori badut. Baina ontasuna kategoria abstrakto bezala? Justizia? Giza eskubideak? Non daude naturalezan. Ente horiek ez dira existitzen. Hain abstraktoak dira, Jainkoa bezala! Zakurra, eta katua, eta otsoa, eta balea, eta izurdea eta gizona eta emakumea naturalki justiziaren kezkarekin bizitzen dira? Nozio horiek gizonak asmatu ditu, naturalezaren beraren desajusteak, gehiegikeriak eta bortizkeriak arautu eta bigundu nahi izan dituelako. Eta kito. Ez dago besterik.
Emaitza oparoa eskaini diozu euskal literaturari. Batez ere poeta da Xabier Lete, ezta?
Zergatik idatzi dudan batez ere poesia eta narratibarik ez? Erantzunak bi edo hiru alderdi ditu. Bat da niri idaztea oso traumatikoa egiten zaidala. Niri idaztea asko kostatzen zait, eta idazten jartzen naizenean, izerditan jarri ohi naiz… Orduan, lan luze eta jarrai bat egiteko, adibidez ipuinak edo nobela bat, ez naiz sekula kapaz sentitu. Beldur bat izan diot eta diot idazteari, eta idazte luzeari. Bada jende bat plazerrarekin idazten duena. Pio Barojak, konparazio batera, esaten zuen berak plazerrarekin idazten zuela, eta dibertitu egiten zela. Nik hori sentitu izan banu, beharbada narratiba idatziko nuke. Gainera, ez dut idatzi alferra izan naizelako. Eta eszeptikoa ere bai, beti pentsatu izan dut: ‘Zer idatzi behar diat ja idatzirik ez dagoena?’.
Dena den, saiatu izan zara inoiz narratiban, ezta?
Bai, eta idatzita ditut gauza batzuk, ipuinak eta abar, baina ez zaizkit gustatzen. Ez naiz trebea. Hala ere, aritu izan naiz halako egunkari gogoetatsu batzuk idazten. Niri asko gustatzen zaizkit genero bezala gauza memorialistikoak, oso interesgarriak dira, baina Euskal Herrian gehiegi egin ez den zerbait da. Baina literaturan oso genero garrantzitsua dela iruditzen zait. Bai, egunkari gogoetatsu batzuk egiten ditut, ez beti, umorea eta gogoa dudanean…Koadernoak betetzen aritzen naiz.
Preziatuak izango dira. Argitaratzeko asmorik bai?
Ikusiko dugu egunen batean zer ateratzen den… Oraingoz ez dut lan horretan hasteko gogorik eta betarik.
Eta poesiarik idazten ari zara?
Bai, azkenaldian idazten ari naiz, Azken liburua atera nuela badira bederatzi urte, eta ordutik ez dut ezer argitaratu. Baina idatzi beti idatzi izan dut zerbait, material dezente dut, eta liburu bat ateratzeko adina eta gehiago ere bai. Azken bi hilabete hauetan bueltak ematen ari naiz, eta, segur aski, argitaratuko dut.
Zer gairi buruz ari zara?
Gaiak? Poesian nik ez dakit mintzatu daitekeen gaiaz. Nik uste dut gaiaz baino gehiago giroaz hitz egin behar dela. Ni azken urteotako poesian saiatzen naiz nire barruan daramatzadan gauzarik garrantzitsuenak azaltzen. Uste dut azken denbora honetan idazten ari naizen poesia nahiko gogoetatsua dela, nahiko kontzeptuala eta filosofikoa. Gero badira gai batzuk beti agertzen direnak, adibidez, argiaren lilura, argiaren beharra; izadiarekiko miresmenaren eta maitasunaren gaia ere hor dago, oreka bat aurkitu nahian norberaren, inguruaren eta izadiaren artean. Gero, beste gai edo giro bat askotan agertzen zaidana da galeraren esperientzia.Bizitza, azken finean, galtze bat da, galtzen joatea. Gaixotasunak eragina izan du horretan. Galtzen duzu osasuna, galtzen duzu bizitza, galtzen duzu kemena… Eta bizitza nolabait itzaltzen doa, eta, zu galtzen ari zara bizitza, eta, nolabait ere, galtzailea zara. Ideia hori askotan agertzen zait modu batera edo bestera. Eta horrekin batera bizi egarri handi bat. Bizitzari atxiki nahia, eta bizitza ulertu nahia, eta gozatu nahia… Hori ere askotan agertzen zait.
Karlos Jimenez alboan hartuta bertsolaritzaren historiari buruzko bilduma lan mardula argitaratu berri duzu. Gustura geratu zara emaitzarekin?
Nahiko gustura geratu naiz. Uste dut erreferentzia bezala ondo dagoela. Bertsolaritzaren munduaz interesatzen den jendearentzat erreferentziazko lan bat izan daiteke. Azken finean, horixe egin dugu, XIX. eta XX. mendeetako bertsolaritzaren antologia antzeko bat. Uste dut alde horretatik baduela bere balioa. Bestetik, pentsatzen dut neronek ere espero ez nuen aurkikuntza literario batzuk egin ditudala. Karlos Gimenezek musikak aukeratzean eta moldatzean egin duen lana, gainera, oso polita izan da. Doinuek eta eresiek bertsoei plus bat eskaintzen diete.
Karlos Jimenezen elkarrizketa batetik ateratakoak dira hitzok: ‘Xabier Letek eta biok oso sakonean ulertu dugu elkar’. Lan harremanetik haratagokoa da zuena?
Bi alderdiak azaldu nahi dituela iruditzen zait. Alde batetik harreman pertsonal oso ona izan dugu. Hori egia da. Oso ongi ulertzen dugu elkar. Antzeko izaera dugu biok, eta bizitzari buruz zein beste gauza askori buruz nahiko ikuspegi antzekoak ditugu. Gero, musikalki ere kidetasun handia dago bien artean. Karlos niri lehendik asko gustatzen zitzaidan, batez ere Imanol Lartzabalekin egina zuen lanarengatik. Nola tratatzen zituen musikalki Imanol Lartzabalen doinuak, zein laguntza mota jartzen zien, zein instrumentu hautatzen zituen, bere kriterio erritmikoak… Gero, berarekin lanean hasi nintzenean konturatu nintzen oso ados geundela musikari dagozkion balore askori buruz, eta kontrabalore askori buruz ere bai. Musikari buruz antzeko iritziak ditugu, biok asko baloratzen dugu eresia, melodia; ez diogu hainbeste garrantzi ematen erritmoari eta kantu-gintzarako eredu bezala erabiltzen ditugu kantari kantagile frantziarrek erabili izan dituzten kriterio melodiko-erritmikoak, hitzari garrantzi handia emanez, lehen mailan jarriz… Musikak sekula ez dezala estali edo jan, baizik eta babestu eta bildu dezala.
Euskal gizartearen baitan bizirik dauden gatazken inguruan kezka handiak dituzu…
Kezka nagusi bat badut azkenaldian: fanatismoak eramaten du jendea krudela izatera, edo jendea krudela da hasieratik? Hara nire galdera aspalditik. Askotan esan izan ohi didate. ‘Sabes lo que pasa, que el fanatismo ideológico ciega tanto que vuelve a la gente inhumana, cruel…’. Baina askotan pentsatzen dut: fanatismoa da krudeltasunari bidea ematen diona edo jendea gaixtoa da eta fanatismoa koartada? Edo bi gauzak nahasten dira? Askok diote: ‘Aquí en el fondo hay un problema político mal enfocado, y eso lleva al fanatismo. Lo demás, todos somos muy buenos’. Nik ez dut batere argi ikusten hori.
Gogoeta ugari egin duzu azkenaldian zalantza horren inguruan…
Badago antzerki obra bat oso interesgarria honen inguruan. Kuriosoa da, bere garaian Txillardegik eta Xalbador Garmendiak euskaratu zuten. Obra Albert Camusen Le justes (Gizon zuzenak) da. Obra horrek tratatzen du iraultza ekintzen etikaren gaia. Iraultzaren ekintzek, nahiz eta ekintza bortitzenek -erailketek eta-behar dituzte arau etiko batzuk. ‘Zuk hil deza-kezu norbait? Beharbada bai, baina etika batekin’. Ezin da esan: ‘Iraultzalea naiz eta iraultzaren izenean dena da libre’. Ez. Teatro obra horretan kasu historiko baten bidez kontatzen da hori. Anarkista batzuk Errusian XlX.mende bukaeran erabaki zuten Duke Nagusia -Tsarraren anaia- akabatu behar zela. Hala bada, San Petersburgoko karriketatik karroza zetorrela bonba bota behar zuenari besteak seinalea egin zion, baina keinu arraro batekin. Jarraian hark ikusi zuen karrozan zetozela dukea, bere emaztea eta seme-alabatxoak. Eta… ez zen ausartu, baina bonba atera egin zuen, eta atxilotu egin zuten. Hori gertatu egin zen…
Eta gogoetara bultzatzen zaitu, ezta?
Bai, hori da teatro obraren argumentua. Oso polita da. Oso polita da, esaterako, kartzelatik ateratzen denean bere lagun iraultzaileekin elkartzen denean izaten duen eztabaida. Eztabaida bat sortzen da kristorena. Zeren eta bere koldarkeria horren ondorioz, gainera, bera atxilotzen dute, eta beste lagun batzuk ere bai.
Orduan, esaten diote lagunek oso gaizki egin zuela, bere obligazioa zela bonba bota eta gero bere burua akabatzea. Baten batek esango dit: ‘Zu ari zara kontatzen teatro obra bat, baina hori errealitatean ez da behin ere gertatzen, gauza horiek ez dira horrela izaten…’.
Urrutira begiratu gabeko adibideak ditugu…
Nik ikusi ez nuen egin, baina ETAk Donostiako gobernadore militarra akabatu zuenean, 1986an, abuztuko larunbat eguerdi batean, ni 200 metrora nengoen, diputazioko atean. Kristoren bonbazoa izan zen. Boooouum! Orduan ertzainak atera ziren eta diputazioko txoferra ere atera zen korrika. Zera etorri zen esaten: ‘Gobernadore Militarra akabatu dute’. Gobernadore militarrarekin kotxean zihoazen bere emaztea, mutiko bat 16 urtekoa, eta alaba bat. Laurak akabatu zituzten. Han ez zen gupidarik egon. Handik igaro zen emakume portugesa bat ere zaurituta geratu zen, eta hura ere hil egin zen… Gobernadore militarra Luis Garrido zen. Gobernu Militarretik atera, eta Bulebarretik ibai aldera zihoala izan zen. Eta autoan zihoazen guztiak akabatu zituzten, bai. Bera, emaztea, eta seme-alabak… Eta txoferra ere hil zen. Beno… (Ironiazko irria. Tristea). Txoferrak beti hiltzen dira. Nik zera pentsatzen dut: Hori egin zuenak pentsatu ote zuen momentu hartan: ‘Zer egitera noa, Jauna? Nik gobernadorea akabatu behar det, baina bere emaztea eta seme-alabak ere akabatu behar al ditut?’. Nik nire buruari galdetzen díot: Pentsatu al zuen? Edo agian begiratzeko denborarik ere ez zuen izan, baliteke. Agian bonba-lapa jarri zuen eta punto.
Bernardo Atxagaren hitzak dira hauek: ‘Mundua mugitzen duen indarra ez da maitasuna, baizik eta ideologia’. Zer deritzozu?
Nik pentsatzen dut mundu hau mugitzen duten indarrak beharra eta gosea direla. Hori argi. Mundua mugitzen duen indarra irudimena ere bada, gizakiaren fantasia. Fantasia horren barruan sartzen da ideologia. Ideologiak niretzat askotan oso gauza fantastikoak dira, baina jendeak sinistu egiten du ideologietan. Azkenik uste dut mundua asko mugitzen duela baita ere, batik bat txarrerako, beldurrak. Xalbadorrek baditu oso bertso politak; ‘Bake emaile txarra baitugu beldurra’, dio bertso horietako batean. Izan ere, elkarri beldur diogunean ez dago bake posibilitaterik. Atxagak nolabait ere hitz horiekin esan nahi izan du mundua mugitzen duen indarra ez dela maitasuna, baizik eta ideologia. Dena den, hor Atxagak injustizia bat egiten du. Egia, mundua mugitzen duela orokorki ez, baina sufrimenduan bizi den mundu honi askotan erremedioak eta petatxoak eta ukenduak jartzen dizkion indarra bada maitasuna. Ni horretan konbentzituta nago. Hirugarren Munduan beren bizitza ematen ari diren hainbat pertsonaren testigantza nahiko argia da. Maitasunaren dei hori ez balego, munduaren sufrimendua sufrimendu handiagoa izango litzateke.
ELKARRIZKETAN LEKU EGIN ZITZAIEN LETEREN HAINBAT MIRESLE EZAGUNEK EGINDAKO GALDEREI ERE. Honakoak izan ziren galdera, eta erantzunak:
‘Ez dago neurririk denboran, urte betek ez du balio eta hamar urte ez dira ezer. Artista izateak nolako kalkulorik ez egitea esan nahi du’ (Rilke, Gutunak poeta gazte batí)… Esaldi horren baitan non kokatzen duzu zure burua? (Zeharka. Gipuzkoako poeta eta ilustratzaile gazteek osatutako taldeak egindako galdera).
Ez nago oso ados esaldiaren bigarren zatiarekin, alegia, artista izateko inolako kalkulorik ez dela egin behar. Beno, artista izateko artistaren gauzapena lortzeko esan nahi badu, ados nago. Ez da denboraren kalkulorik egin behar, ez da egitasmo eta proiekturik eduki behar. Gaurko egunean oso gaizki eramango luketen ikuspuntua da, zergatik gaur dena programatua dago. Nobelak epe jakinean bukatu behar dira, eta gero promozionatu egin behar dira, eta abar. Batez ere esaldiaren lehen zatiarekin nator bat. Guztiz. Denborak ez du kontatzen. Ez du kontatu behar. Lana egin behar da denboraren barruan eta denbora aprobetxatuz. Baina lan horren emaitzak mahaigaineratzeko ez da presarik izan behar. Alde horretatik kalkuloek ez dute ezertarako balio eta txarrak dira. Uste dut Rilkek horretan arrazoi duela. Bi hilabete ez dira deus, hamar urte ez dira deus… Poetaren izpirituak, bere sormen prozesuan ez du izan behar izpiritu behartu bat, denboraltasunak, presak eta gizarteak baldintzatua. Honek Rilkeren izate pertsonalarekin lotura handia zuen, eta bere psikologia pertsonalera garamatza. Rilke ez zen eguneroko lan jarraitua egiten zuten poeta horietakoa. Oparoaldi eta argiune oso distiratsuak izaten zituen, eta denboran oso laburrak. Ondoren, antzualdi eta ilunaldi izugarriak izaten zituen.
Izandako gaixoaldiak izanda ere, eta oholtza gainera igotzea zeinen nekosoa den jakinda, oraindik zer indarrek bultzatzen zaitu? (Doctor Deseo taldeak egindako galdera. Leteren ‘Ni naiz’ kantaren bertsio egileak)
Beno, nik erantzungo nuke ja ez dudala kantari jarraitzen, amore eman dudala. Baina bestetik jarraituko banu, ez litzateke hain harrigarria. Jarrai dezaket. Zergatik jarraituko nukeen nire gaixotasunarekin eta nire gor-putzaren makaldiekin? Ba, pedantea badirudi ere, batek eginbehar baten kontzientzia duelako. Nik hori badut. Bestetik, banitatea eta histrionismoa ere hor daude. Oholtza gainera ateratzeko histrionismo dezente behar da, bestela ez zara ateratzen. Eta nik histrionismo, exhibizionismo eta banitate puntu hori badut… Onerako eta txarrerako. Hirugarren arrazoia da, norbaitek egin behar duela. Kantatu ere egin behar da, beste gauza asko egin behar diren bezala Euskal Herri honetan. Gu horretan aritu gara urte luzez, eta zergatik ez jarraitu? Jende askok egiten du, gero eta gehiagok, esaterako, jende gazteak. Baina guk, lehengoek ere, ez dugu zergatik etsi behar. Gainera, oholtza gainetik zerbait egitea gauza fuertea da. Indartsua. Handitu egiten zara oholtza gainean, jainkotu egiten zara, jainko txiki bat bezela sentitzen zara, oso inportantea. Han transfiguratu bezala egiten zara, liturgia oso berezi bat ofiziatzen ari bazina bezala. Horrek asko exaltatzen zaitu, eta horrek ere badu bere garrantzia. Han gainean zaudenean, oso handia sentitzen zara. Gero, bukatu eta etxera joaten zarenean, erabat miserablea sentitzen zara, erabat arrunta eta normala, erabat txotxoloa eta tontoa.
Zer oroitzapen dituk Lartaun faldean kantari hasi ginen garaietatik? (Julen Lekuonak egindako galdera)
Fomento Cultural edo Kultur Sustapen sail hartan zegoen giroa baino gehiago gogoratzen dut lekuonatarren etxean garai hartan izaten zen giroa. Oso garrantzitsua izan zen niretzat. Gau-pasa luzeak egiten genituen gauza askori buruz hitz egiten, baita poesiari buruz ere. Nik oroitzapen gehiago dut horretaz Lartaunen egiten genuen lanaz baino. Lartaunen batez ere egiten genuen antzerkia. Baina kantugintzari eta kantu giroari dagokionez eragingarriagoa zen lekuonatarren familia eta lekuonatarren giroa.
Hiretzat zer dek kantu bat? (Julen Lekuonak egindako galdera)
Kantu bat zer den? Ba oso gauza xinplea. Hiru edo lau minutuan zerbait esanguratsua esateko eta emozio batzuk adierazteko ahalegina. Kantua niretzat hori da, ez du beste misteriorík. Kantua, niretzat, batez ere hitz batzuk dira, eta hitz batzuen garrantzia, eta hitz horiek esaten dutena; eta gero musikak laguntzen dio. Kantua niretzako hori da… Emozio batzuen eta pentsamendu batzuen instrumentu edo tresna bat.
Antzerki munduan egindako saioen inguruan zer oroitzapen dituk… (Eugenio Arozenak egindako galdera)
Nik antzerkia arloan gauza gutxi egin ditut. Zer edo zer egin nuen… Hemen Oiartzunen Lartaun antzerki taldea sortu genuen eta 1962-66 urteen artean aritu ginen. Egin genuen gauza bereziena eta bitxiena Gabriel Arestiren teatro obra bat estrenatzea izan zen, Justizia txistulari. Oiartzunen estrenatu zen. Gero, ni Urnietara joan nintzen bizitzera. Lartaun taldea Intxixu taldea bihurtu zen, eta nik beraientzako testu batzuk egin, eta egiten lagundu nuen. Lehendabiziko ideia Eugenio Arozenak berak ematen zidan, eta oinarrizko lerro batzuk ere bai. Gero nik horri forma literarioa ematen nion. Horrela sortu ziren bi antzerki lan Karlistadaren kronika eta Gabon Txirrita.
