Opila forma duen elkar zaintza
Gaur da San Marko Eguna, opila oparitu, jaso eta familian zein lagunartean gozatzeko eguna. Egun honen bueltan sortzen denari erreparatu dio HITZAk.
San Marko Eguna Bidasoaldean batik bat, baina baita Oarsoaldean ere, oso integratuta dagoen ospakizuna da. Haren jatorria azaltzen duen informazio iturri ugari ez badago ere, Jose Maria Gorrotxategi Pikasarri gozogile eta historialariak Reposteria Vasca liburuan azaltzen du opilak aspaldi Irunen galdutako ohitura batean duela jatorria. «Antzinean herri osoa San Martzial ermitara igotzen zen eta konpainiek paisanoz jantzita meza, salbea eta bazkaria egiten zuten».
Festa hori, «hainbat arrazoirengatik» indarra galduz joan zela dio Gorrotxategik, eta lehen gerra karlistaren ondoren, soroak bedeinkatzeko festa batek ordezkatu zuela. Egun horretan, bazkaria egin ordez, arrautza bat edo bi integratuta zituen ogi opil txiki bat oparitzeko ohitura sortu zuten. Amabitxiak opila horiek beren besoetakoari oparitzen hasi ziren ondoren. Gerora, okindegiek hartu zuten horiek egiteko ardura. Hala ere, egun bada opilak etxeetan egiten jarraitzeko ohitura duenik ere.
Gorrotxategik informazio hura Irungo bizilagun zen Bautista Goñi gozogileari esker jaso zuen. 1894an Behobian jaiotakoa zen Goñi, eta Irungo Elizalde eta Elgorriaga gozotegietan lan eginagatik izan zen ezaguna. Dena den, Arma Plaza Fundazioak 2020an argitaratu zuen Día de San Marcos: Tradición religiosa y culinaria liburuxkan XVI. mendetik jada «Irun Hondarribiaren parte zenean» zelaiak bedeinkatzeko eta uzta babesteko prozesioak egiten zirela zehazten dago. Gaur egun soroak bedeinkatzeko ohitura presente ez dagoen arren [baserritarrek San Isidro Egunean bedeinkatzen dituzte], apirilaren 25ean opila bedeinkatzera joaten dira oraindik zenbait haur eta heldu Hondarribian nahiz Irunen.
Bidasoko gozotegi zaharrenetako batera gerturatu, eta Ana eta Elena Iriarterekin hitz egiteko aukera izan du hitza-k. Irungo Agirre gozotegiaren jabeak dira, haien anai Luisekin batera. Gozotegia 1936ko Gerra amaitutakoan zabaldu zuen Angel Agirrek, eta hasiera-hasieratik, San Marko Egunaren bueltan, opilak eskaintzaren parte izan direla ziurtatu dute biek.
Iraganean opila nolakoa zen galdetuta, Ana Iriartek azaldu du haien aitak kontatu ziela bi edo lau arrautza, eta piperrak txirikordatuta zituen ogi opil gaziak zirela, «eta gose handia zegoen garaian amabitxiek beren besoetakoari oparitzen zietela». Agirren errezeta original horri tartetxo bat egin, eta urtero-urtero lehen opila hartan oinarritutako gozo bat eskaintzen dute, piper-opila deiturikoa.
Opil hori gazia zen berez, baina herritar baten eskakizunari esker, gozoa izatera iritsi zela gaineratu du Anak. «Irungo Elgorriaga gozotegian bezero batek opil gaziaren ordez gozoa egiteko eskatu omen zien, eta ordutik opilak gozoak bihurtu ziren».
Piper-opilaz gain, almendradun bizkotxoa eta bizkotxo naturala oinarri duten opilak egiten dituzte. Oarsoaldean, aldiz, opila horiez gain, txokolatezko opilak egiteko ohitura dute ere bai.
Opari bat baino gehiago
Ezagutzen ez duenarentzat, gorriz tindatutako arrautza egosiak edota txokolatezko arrautzak goialdean dituen pastela da opila. Nahi beste arrautza izan ditzakete, beti ere pastelaren tamaina kontuan hartuta. Ohikoena umeak duen adinaren arabera, hainbeste arrautza ezartzea izaten da, umeak zortzi urte dituen arte. Hortik aurrera amabitxiek aukeratzen dute behin betiko kopurua. Garazi Aramendi oiartzuarrak, adibidez, hala egiten duela kontatu digu.
Bestetik, arrautzen konposizioa ere norberaren gustuen araberakoa izaten da. Duela zenbait urtetik hona txokolatezko arrautzen eskaerak gora egin bazuen ere, azken urteetan betiko arrautza gorrietara itzultzeko tendentzia egon dela sumatu dute Agirren. Askok eta askok nahasketa bat egiten dute, opilari kolorea eman eta denetik egon dadin. Arrautzen aukeraketa egindakoan gainontzeko apaingarriak ezartzeko unea izaten da: gorringoak, gozokiak, txita eta bestelako apaingarriak jarri eta oparitzeko prest
izaten da.
Azken finean, elikagai gozo bat besterik ez da, baina eguna ospatzen dutenentzat hori baino askoz gehiago dela adierazi du Aramendik. Amabitxiak [aitabitxiak ere izan dezake paper hori] besoetakoarekin duen lotura areagotzen duen ohitura da harentzat, elkar zaintzarekin lotura zuzena duena: «Amautxiarekin duzun loturak egiten du opila berezi. Hori da politena. Izan ere, amautxia zu zaintzeko izendatua den pertsona da. Ez du zertan familiako kideren bat izan beharrik, lotura berezia izaten da pertsona horrekin, gurasoek aukeratu dutelako». Haren kasuan, iloba zaharrena denez, amona da haren amabitxia, eta hark lehengusu bat du besoetako. «Lehengusu hori berezia da niretzako».
Amabitxia, amaidina, maidiya, amautxia… Modu asko daude zaintzaile hori izendatzeko, baina modu bakarra dago inplikatzen duen ardura ulertzeko.
Iriarte ahizpek ere belaunaldien arteko lotura hori bizirik mantentzen duen ohitura dela nabarmendu dute, eta amabitxiek «maitasunez» egiten dituztela opilaren opariak. «Zenbaitek diote amabitxiek opilak erosi eta ahaztu egiten direla, baina hori ez da horrela. Gezurra da. Guk lana egiten dugu, baina opilaren osaera amabitxiek aukeratzen dute, haiek direlako beren besoetakoek zer nolako opila nahi duten hoberen dakitenak. Gainera, badaude opilak beren etxean egiten dituztenak ere».
Aramendiren kasua da honakoa. Etxean bizkotxo naturalak egin, horiek apaindu, eta San Marko Egunean banatzen dizkiote elkarri. Familiako kide guztiak amonaren etxean elkartzen dira, eta zaharrenetik gazteenera banatzen dituzte opilak. Lehen, banaketa hori egin ondoren, Errenteria-Oreretako Bizarain mendira joateko ohitura zutela kontatu du, baina orain joateari utzi diotela, bakoitza «bere erritmora» doalako. Oiartzungo ikastetxeetan, ordea, ohitura horrekin jarraitzen dutela azaldu du. Opila zati bat eraman eta Bizarain mendiko San Marko gotorlekuaren inguruan jaten dutela.
Euskal Herriko mugetatik at
Mendian zein etxean elkartu, eta familian zein lagun artean eguna pasatzeko aitzakia da opila, baita urruti egonda ere. Asko dira opilak enkargatu eta Euskal Herritik at bidaltzen dituztenak.
Leire Iparragirre hondarribiarra duela zortzi urte heldu zen Kataluniara, eta ordutik opilak [bi opila jasotzen ditu] posta bidez helarazten dizkiote. «Lehen urtean opila bakarra jaso nuen. Oso gustuko dut opila. Pentsa, nire urtebetetzea ekainean da eta orduan ere opila jaten dut, nire amak enkargatuta. Bada, lanean nintzela iritsi zitzaidan. Sekulako poza hartu nuen, eta, niretzat nahi nuen arren, lankideekin elkarbanatu nahi izan nuen. Hori dela eta, hurrengo urterako bi opila bidaltzea eskatu nion amonari: bat niretzat, eta bestea jendearekin banatzeko». San Marko Egunean, lan orduak bukatutakoan, merienda bat antolatzen duela azaldu du, eta kafearen bueltan, lagunartean, opila dastatzen dutela.
Gozogilea da Iparragirre, eta bere lankideei Euskal Herriko opila, Katalunian duten mona baino hobea dela esaten die, «horregatik gustatu izan zait beti lankideei erakustea. Gainera, urtez urte lantokiz aldatzen joan naizenez, askotan izan dut esperientzia hori bizitzeko aukera».
Hondarribiarrak orain artean zortea izan duela aitortu du, urtero «puntual eta oso-osorik» jasotzen dituelako opilak. Tamalez, honakoa ez da beti gertatzen. Hala kontatu dute Iriarte ahizpek: «Zenbaitetan ondo iristen dira, baina bestetan… Bezeroek ea ondo helduko diren galdetzen digutenean ez dagoela gure esku esaten diet, banatzailearen esku dagoela. Nik ideal jarriko diot, baina banatzaileak kaxa astindu badu, arrautzek opila txikitu dezakete». Arrautza gorriek, egositakoek, pisu handia dute eta kaxa irauliz gero pastelaren goialde guztia hautsi dezakete.
Dena den, badago egoera horietatik onena ateratzen eta barre egiten dakienik ere. Hala kontatu du Ana Iriartek, barrez: «Zenbait bezero oso txantxazaleak dira eta argazkiak bidaltzen dizkigute honakoa esanez: ‘Begira zeinen ona! Suntsituta dago’. Horiei berdin zaie nola dagoen, berdin-berdin jango dute, eta opilaz gozatuko dute. Azkenean atzerrian zaude, etxetik kanpo, eta opila jasotzeak ilusioa egiten die». Ahizpei sekulako ilusioa egiten die irudi horiek jasotzea, opilaren bueltako magia hori hezurretaraino barneratuta dutelako.
Oroitzapen goxoak
Eguna gerturatu ahala Irungo kaleetan alaitasun berezi bat sumatzen dela sentitu dute ahizpek txikiak zirenetik. Gozotegian hazi eta hezitakoak dira, eta gertutik bizi izan dute San Marko Egunaren bueltan sortzen den guztia. «Opilarekin dudan lehenengo oroitzapena zortzi urterekin dela esango nuke. Amak egun osoan egin behar zuen lan eta ni harekin geratzen nintzen. Garai hartan opilak mahaietan ipintzen genituen, eta bezeroek preseski hautatzen zituzten. Oso txikia nintzen, baina bezeroek bizkotxo naturalak edo almendrazkoak ote ziren galdetzen zidaten. Bizitza osoan San Marko Eguna lanean igaro dut», kontatu du Anak. «Nire lehen oroitzapena gozotegian da ere bai. Nire aitaren irudia datorkit burura, obradorean opilak egiten», gehitu du Elenak. «Gurea oso lan familiarra da, baina urte osoan zehar produkzioaren eta salmentaren artean nolabaiteko bereizketa bat izaten da. Egun hauetan, ordea, guztiok inoiz baino elkartuago egoten gara. Txikitatik bizi izan dudan zerbait da hori».
Iparragirrek amonak oparitutako zapi bat ekarri du gogora. «Amona da nire maidiya, eta txikia nintzenean berak jositako zapi bat oparitu zidan, opila bertan biltzeko. Han nengoenean harekin joaten nintzen opila bedeinkatzera». Haurra zenean opila amonaren etxean jaso eta bedeinkatzera joaten zen, ondoren auzokideekin bazkaltzeko. Gaztetan, berriz, opilak hartu eta lagunekin Guadalupera joaten zen. Bertan bazkaldu, eta arratsaldean Hondarribiko hondartzara jaisten ziren.
Aramendik, berriz, ez du opilaren inguruan oroitzapen zehatzik gogoan, baina gaurko egunean pentsatzeko eskatutakoan lehengusuen arteko lotura izan da burura heldu zaion lehen gauza: «Lehengusuak elkarrekin bizitu gara, anai-arrebak bezala, eta egun hau elkarri oparia egiteko momentua izaten da. Denek jasotzen genuen, inor ez zen berezi».
Opilaren balioa, handia
Urtero opila asko egiten dituzte Oarso Bidasoko obradoreetan. Agirren, adibidez, ez dute kopuruaren kontaketa zehatzik, baina konturatu dira azken urteetan ez dituztela hainbeste egiten, haur gutxiago jaiotzen baitira. Hala ere, data gerturatu ahala urduritasunez betetako egunak bizi dituztela azaldu du Elenak: «Sekulako lana da, baina zerbait faltako litzaiguke opilarik gabe».
Pandemia garaira egin dute salto. Ahal zena egin zuten 2020an herritar orok opilaz etxean goza zezan. «Eguna hurbiltzen ari zela, bezeroak ea opilak egingo genituen galdetzen hasi ziren. Hasieran ezinezkoa izango zela uste genuen, baina hainbeste pertsonek eskatu ziguten, nola edo hala egin behar genituela pentsatu genuela». Eskualdeko familientzat garrantzi handia izan zuen detaile txiki hark: «Dei ugari jaso genituen ahalegina eskertuz. ‘Ez dakizue guretzat zein garrantzitsua izan den opila jasotzea’, esaten ziguten». Beste hainbeste urtez elkar zaintzaren eta maitasunaren sinbolo izan dadila. On egin eta ondo pasa!
