Salazarren agintaldiko pertsonen kontrabandoa ikertu du Rosa Arburua idazle eta irakasleak. Eskualdeko jende askok lagundu zien portugesei ihesaldian.
Rosa Arburua atzo Kultur Etxean
Jaiotzez irundarra, Hondarribia du bizitoki, eta gurasoak Etxalarkoak ditu, “bidasoarra” dela esaten du Rosa Arburua idazle eta irakasleak. Etxean txikitatik entzun du kontrabandoaz, ohikoaz eta pertsonenaz, eta ikertzea erabaki zuen. 2014an
Euskal Herriko mugaz gaineko portuges pasan argitaratu zuen Luis de Uranzu bildumarekin; iaztik frantsesez ere irakurri daiteke bere ikerketa, eta aurten portugesezko moldaketa argitaratu du. Atzo hitzaldia eman zuen Hondarribiko Kultur Etxean, Blagan Euskara Elkarteak antolatuta.
Portugaldarren migrazioa lantzen du zure liburuak. Zer dela eta erabaki zenuen gai hori jorratzea, ikerketa horretan murgiltzea?
Nire lehenbiziko ikerketa eta nire lehenengo liburua
1940-1960 Bortzirietako gaztiak izan zen (Alberdania, 2005). Liburuan kontatzen da garai horretan, gerra ondoren, Etxalar, Arantza, Bera, Igantzi eta Lesakako gazteak baserriko lanaz gain, beste zein lanetan aritzen ziren. Orduan atera zen Ternuara bakailaoa arrantzatzera joaten zirela, neskak sasoia egitera beste aldera neskato bezala, Ameriketako migrazioa, Iratira eta mendiko lanak egitera, eta kontrabandoa.
Inguru horretan, hemen Hondarribian bezala, muga dagoen toki guztietan bezala, kontrabando aunitz egin zen. Nik etxean txikitatik entzun dut kontrabandoaz, eta kontrabando horren barruan, jendearen kontrabandoa entzuten nuen, eta horren barruan portugesena. Monografia bat egin nuen kontrabandoari buruz, eta hor ere atera zen, portuges asko pasatzen zirela, eta abar. Jende desberdinak anekdotak kontatzen zizkidan, Malerrekako emakume batek: ‘txikiak ginenean siestara bidaltzen ziguten, ordu horretan osabak portugesak pasatzen zituelako’. Istorio asko, ‘portugesak galduta ibiltzen ziren, pasatzaile batzuk ez zirelako ondo portatzen eta hor uzten zituzten’. Beste bat, ‘hemen itoak izaten ziren’…
Horri heldu behar nion, eta heldu nion. Pentsatzen nuen inguru honetan kontrabando orokorrean jende gehienak ibili izan direla, baina portugesak pasatzen oso jende gutxi ibili zela, hori ez zelako entzuten, anekdotaren bat bai, baina besterik ez. Baina arakatzen hasi nintzen eta ikusi dut asko direla honetan aritutakoak, eta ez bakarrik gure muga hau pasatzen, eta hau bai ez nekiela nik, izan zirela bertaraino Portugalgo mugaraino joanez, hangoekin harremanetan jarriz, sare osoa, linea osoak –linea deitzen zioten sareari— egin zituztela. Imajinatu Etxalarko baserri bateko norbait haraino joan, beste pertsona batek biltzen zizkion portugesak, eta berak lehenbizi kotxez eta geroago kamioiez, hurbiltzen zituen mugaraino, eta segun eta noraino ekartzen zituen, hor bazituen pasatzaile bat edo gehiago beste aldera eramateko. Eta han, trenez edo kotxez Parisa eta abarrera eramaten zituzten.
Zenbat elkarrizketa egin zenituen libururako?
Ideiarik ere ez. Egin nituen mugalariei, bai espainolak bai euskaldunak, lineako pasatzaileei, euskaldunak, egin izan dut portugesei, hemengo hainbat apaizei, jende arruntari, Renfe eta SNCFko langileei, kontrabandista eta gero pasatzaile izandakoei…
Liburua hasteko, migrazioa zer den azaltzen hasten duzu, horrekin hasten da. Finean, gizakia beti migratzailea izan dela azaltzen saiatzen zara.
Bai, bai. Gizakiaren egoera naturala migratzea da, Etxalarko usategietan naturala den bezala uxoak bertatik pasatzea. Antropologian sartzen bagara, hominido hura nonbaiten jaio zen, baina ez zen bertan gelditu. Absurduena da pentsatzea bertakoak, ez dakit nongoak garela
in secula seculorum. Egoerak edo nahiak badaude, gizakiak migratzen du, mendez mende izan da horrela.
Batzuk aberasteko, beste batzuk ihes egiteko edo beharragatik. Euskaldunak ere hala mugitu izan gara, batzuk dirua eginez, beste batzuk biziraunez.
Aberasten edo aberastu nahian, eta beharragatik, bai. Portugaldar hauei laguntzen zitzaien bitartean, hemengo euskaldun asko joan ziren Ameriketara lan bila. Egia da hemengoak hara paperekin joan behar zirela, kontratu batekin eta erregularizatuta. Portugesena desberdina zen. Egoera hori bazen, gure herritik pasatzen ziren bitartean, gure herriko jendea joan zen. Pasatzaile bat burura datorkit eta hau ibili zen portugaldarrak pasatzen eta gero, hori egiten ari zenean, Ameriketara joatea erabaki zuen. Eta gero kontatzen zidan, han topatu zela ‘mojados’ deritzon horiekin. Horiek ere muga pasatu behar zuten, eta ibai bat pasatu behar zuten, hemen Bidasoa bezala. ‘Nik herrian pasatzaile bezala ikusi nuena, han ikusi izan nuen mexikarrekin’, esan zidan.
Euskaldunak bai, joan izan gera, lan bila, gutxi batzuk aberastu ziren, politikagatik ere joan izan gara, gerragatik ere. Nire amak 83 urte dauzka eta beti esaten du ezin zaigula ahaztu gerra denboran Bidasoko biztanleak Hendaiara pasatu zirela, gerratik ihes. Sirian gertatzen ari dena hori baino askoz ere handiagoa da, baina funtsa berdina da, ekonomikoa edo gerratik ihes, baina gehienetan behar bategatik izaten da. Eroso bazaude zure herrian ez zara joaten, abenturagatik izan daiteke, baina hori gutxitan izaten da.
Egun ez gara oso kontziente mugaren esanahiaz, portugesen garaian edo beste garai batean, muga nolakoa zen ahaztu zaigu, gainditzeko zaila zela. Eta atzerago joanez gero, mugarik ez zegoen garaiak ere baziren, Euskal Herria banaturik ez zegoen garaia. Noiz aldatu zen hori, noiztik existitzen da oztopo administratibo eta fisiko hori?
Muga bihurtzen da Faisaien uhartean (edo Konpantzia uhartea) Mazarinek eta Luis de Harok Pirinioetako Bakea sinatu zutenean, 1659an. Orain gauzan mantso egiten dira, baina orduan behar izan zuten ia berrehun urte esateko nondik nora zehatz-mehatz izango zen muga, ez zirelako ados jartzen. Horregatik daude 272 mugarri jarrita hemendik hasi eta Kataluniako beste puntaraino. Erromatarrek bere garaian ere egina zuten oso nabarmen. Nik zauria deitzen diot beti muga horri, baina zauria egiteaz gain, aukera ere bihurtu zen, kontrabandorako. Zailtasunak aukera bihur daitezke.
1960ko hamarkada ingurua lantzen duzu liburuan, Salazarren diktaduraren azken urteak. Nola zegoen muga garai horretan?
Ez zen erraza muga pasatzea, baina ingurua ondo ezagutzen duten pertsonek badakite nondik joan daitekeen eta nondik ez; euren estrategiak badituzte jakiteko nondik eta noiz pasa. Muga ofizial horiek ixtea guk ere bizi izan dugu, baina mendia ezin duzu itxi, bertakoek oso ondo zekiten nondik joan behar zen. Gainera, portugaldarren pasatzean, liburuan oso ondo azaltzen da nola momentu batean oso zaila izan zen ETA oso indartsu zegoelako, eta oso zainduta izaten den bai mendia, bai muga. Pasarte batean Etxalarko batek kontatu zidan bazituela borda batean portugaldarrak zain, eta egunak joan eta egunak etorri esaten zietela ‘ezin gara pasa’; beraiek ez zuten ulertzen zer zen ETA, ‘pasatu nahi dugu, engainatzen ari gaituzu’ esaten zioten, eta matxinatu zitzaizkion portugesak, eta nahiko gaizki pasatu zuen.
Diktaduraz gain, gerran ere zegoen Portugal, kolonietako biztanleak altxatu zirelako. Zein egoera zegoen Portugalen 1950eko hamarkada bukaeran?
Salazar zuten diktadore bezala, eta Mozambiken eta Angolan altxamendua zegoen, independentzia nahi zutelako. Portugalgo gobernuak hamasei urtetik gorako gazteak bertara bidaltzen zituen soldaduska egitera, gerrara, eta lau urteko soldaduska zen. Espainia aldean latza zen egoera, baina Portugalen miseria gorria zegoen, eta gazteria, eta ez hain gazteak ere, gerrara bidaltzen zituzten.
Nongoa den galdetuta, bidasoarra dela esaten du Arburuak
Pasaportea lortzerik bazegoen teorian, baina baldintzak oso zailak ziren. Adibidez, eskolatuak izatea eskatzen zen, baina analfabetismoa izugarria zen. Behar zuten moral oneko pertsonak zirela zioen agiri bat ere, apaizak edo pertsona inportante batek eman behar zuen, eta hori oso subjektiboa da, nik bati mania edo inbidia badiot, ez diot egingo. Bestetik, lanbide bateko ikasketak edo gaitasuna izatea ziurtatzeko agiria, nork zeukan horrelakorik? Emakumeak, senarraren edo aitaren baimena… Baldintza guztiak bete behar ziren, ez bat edo beste, eta denak bazituzten ere, oso luze igarotzen zen pasaportea banatu arte. Bakarrik turistentzat ematen zen, diplomatikoei edo horrelakoei.
Eta, zein zen ilegalki ateratzeko modua?
Portugaletik ateratzeko bi aukera zeuden. Lehenengoa, norberaren kabuz, muga norbaitek lagunduta eta gero kotxez edo trenez; eta egin izan zuten ere, euskal pasatzailerik gabe, edo Espainiako tramua euren kabuz. Pasatu ziren hainbat portugaldarrekin hitz egin izan dut, eta batek esan zidan horrela egin zuela, bere kabuz, eta Akizen (Landak, Okzitania) trena hartu behar zuela harrapatu zuten, eta atzera eraman zuten, kartzelaz kartzela, Portugalgo poliziaren esku utzi arte. Gero berriro egin zuen, linearen bidez. ‘Diru asko behar zen, baina merezi zuen, nik horrela lortu nuelako’ esan zidan.
Beste batek, RAMI migratzaile elkarteko zuzendariak, Manuel Diasek bere kabuz egin zuen dena, oinez eta trenez, eta 21 egunetan iritsi zen Frantziako bere helburura.
Eta bigarren aukera zen linea hauen bitartez, pasatzaile sarearen bitartez.
Emakumeak ere bazirela esan duzu.
Bai, baina gutxi. Lehenengo gizonak joaten ziren, eta gero emakumeei deitzen zieten. Baina ez ziren multzo handitan joaten, askoz gutxiago. Batzuk trenez, Hendaiaraino. Mendiz ibili ziren, baina niri pasatzaile guztiek esaten zidaten berdin, pena ematen zutela portugaldarrek, ez daudelako prestatuta mendian ibiltzeko. Eta imajinatu Berruetatik Aldudera egun pare batez edo bazuten ibiltzeko, segun eta non uzten zuten, gutxiago edo gehiago. Etxalarretik Sarara ez da asko ibili behar, baina mendian ibili behar da. Eta denek esaten zidaten ez zeudela prestatuta, eta emakumeak takoizko zapatak ekartzen zituztela, zeuzkaten hoberenak, igandetakoak, eta xal antzerako bat ere sorbaldarako, oso modu penagarrian ibiltzen zirela.
Garai horretan Portugaldik atera ziren gehienak Frantziara joaten ziren. Zenbat joan ziren badakigu?
Zaila da esatea. Pereira delako batek tesia egin zuen, eta kalkulatzen du 800.000 eta 900.000 artean atera zirela. Niri ez zait iruditzen oso oker dabilenik. Ni pasatzaileekin ibili naiz kalkuluak egiten, ‘zuk zenbat denboraz, gutxi gorabehera zenbat egun…’ kalkuluak egiten hasten zinen, eta izugarria zen. Beste batek esaten zidan, ‘hemengo bideak urratuta zeuden’. Apaiz batek, ‘bai, nik ez dakit nongo baserrira joaten nintzen eta errelduan pasatzen ikusten nituen’. Behin zenbatu nituen 102 portugaldar gau berean leku batetik, lau mugalariren artean; ez da ohikoa, baina multzoak ziren. Hasieran kotxez, baina gero kamioiez etortzen ziren, modu nahiko desegokian esan behar da…
900.000 ez zait iruditzen kopuru okerra. Pentsatu behar dugu Portugal ez dela handia, nik exodoz hitz egiten dut.
Orduko biztanleriaren %10a baino gehiago da.
Bai, eta gehiengo handi bat gizonezkoak, eta gazteak gehienak.
Belaunaldi oso bat. Eta zergatik Frantziara?
Frantzia gertu zegoen, eta Frantziak langileak eskatzen zituen. Kontraturik gabe joaten ziren, baina lana erraz aurkitzen zuten, arazorik gabe. 1954 urtean hasiko zen hau, ordurako Bigarren Mundu Gerratik buelta ematen ari zion, eta ez bakarrik buelta, potentzia bat zen, baina jendea behar zuten lan egiteko. Portugaldarrak izugarri maiteak ziren zertaz ez ziren kexatzen, oso umilak dira, miseriatik ateratzen ziren eta isil-isilik. Egunkari batean sindikatu bateko kide batek esaten zuen haientzat ez zirela bezero onak, zertaz inoiz ez ziren kexatzen, eta lan eta bizi kondizio txarretan zeuden. Oso langileak dira, eta eraikuntzarako oso onak, eta ez ziren beltzak, eta arrazismo hori bazen, eta gero, katolikoak ere baziren. Frantziak portugaldarrak maitatzen zituen.
Portugalen ez zegoen lanik, baina bestalde, gobernuak gazte horien beharra zuen gerrarako. Zein izan zen Portugalgo gobernuaren jarrera migratzaileekiko?
Oso zinikoa, baina gobernu gehienak bezala. Batetik, esaten zuten migratzaile hauek ez zirela abertzaleak, baina gero ongietorriak ziren haien bitartez sartzen ziren dibisa guztiak. Diru asko hasi zen sartzen Portugalen, eta horri esker atera zen aurrera Portugal, ez gobernuari esker. Moral bikoitza zegoen. Francoren gobernuak kontrabando normalarekin zuen bezala, horri esker sortu baitziren enpresak, besteak beste, kontrabandoz sartzen ziren errodamenduak, Espainian ez zegoelako deus.
Eta portugesekin, zein zen Espainiaren jarrera?
Askotan geratzen da, gure beharrak ondo aseta daudenean, besteez hitz egiteko ausardia izaten dugu, moralitate kontuetan sartzen garela. Baina egoera hartan jarri behar gara, Espainian ere migrazio latza zegoen, bai Euskal Herrira edo Kataluniara, baita Alemaniara ere, izugarria. Espainian ez zegoen, eta horregatik espainolak ez ziren egoera horretan gehiegi sartzen.
Dirua soberan ez zuten izango bidaia ordaintzeko…
Bai hori beti gertatzen da, Sirian ere ari da gertatzen… Dirurik ez duzunean mailegua eskatzen duzu. Portugalen mailegu kontuetan aritzen zen pertsona bat ezagutu nuen, bankuak ez zituelako ematen. Egoeraz baliatu zirela? Seguru aski bai, baina egoera hori gobernuak bultzatu zuen, perspektiba hori ez dugu galdu behar.
Liburuan aipatzen duzu ez zela kontraturik egiten lineetan, hitza errespetatzen zela, hitza emanda aritzen zirela.
Batez ere hasieran zen horrela. Baina egia da euskaldunok beti esan dugula hitzezko pertsonak garela, baina gure artean ere badaude maltzurrak, eta pasatzaileen artean edo lineak egiten zituztenen artean ere baziren. Nik uste gehiengo batek bere lana ongi egin zuela, haien helburua zela kontrabandoa bere tokian ondo uztea.
Baina izan ziren maltzurrak, hitza bete ez zutenak. Portugesek bazekiten erreka bat pasatu eta han zegoela Frantzia, han zegoela askatasuna. Donostian leku askotan kontatu izan didate portugaldarrak han uzten zituztela, ‘zubi hau pasatu eta hura da Frantzia’ esaten zietela.
Oreretan ere egiten zela entzun dut nik.
Ikusten? Lesakan ere zubia dago, gauza bera. Endarlatsan… Eta portugaldarrak nahastuta aurkitzen zituzten, non zeudela ez zekitela. Eta bertako jende askok lagundu zieten, doan, borondatez, beste aldera lagundu, edo nondik joan esaten zieten.
Bestela, nola funtzionatzen zuen linea batek?
Oso sistema ona asmatu zuten. Portugesak argazki bat zuen, karnet argazki handi bat, bere izenarekin eta abar. Argazkiaren erdia Portugalen geratzen zen. Bazen pertsona bat
angariador deitzen zutena, agentzia moduko bat, emakumeak izaten ziren askotan, ferietan egoten zen askotan, edo denda bat zuen… eta denek zekiten nor zen. Horren etxean gelditzen zen dirua eta argazkiaren beste erdia. Beste erdia portugesak eramaten zuen berarekin, eta joaten zen pasatzailez pasatzaile, eta azkenean, Parisera adibidez iristen baziren trenez, ‘pika-pika’ [ikuskatzailea] lineako kidea zen, eta berari ematen zion argazkiaren bere erdia. Eta argazki horrek atzerako bide osa egiten zuen, eta Portugalen bi erdiak elkartzen zirenean, dirua ematen zen, lehenago ez. Horretan ere gertatu da linea egiten zuten hauek ez zutela kobratu, tartean beste maltzurkeria bat izan zelako. Batzuek esan didate ‘oraindik zor didate ez dakit zenbat diru’, oraindik oroitzen dira.
Ez zen inolako agiririk orduan?
Ez. Argazkiarena sistema eraginkorra zen. Gehienek ez zekiten idazten, eta gainera, arriskutsua zen. Pentsa, pasatzaile gehienek izen faltsua erabiltzen zuten. Zerbait gertatuz gero, portugaldarrak atxilotuz gero, izen horren bila joango ziren, eta joan zaitez existitzen ez den pertsona bat harrapatzera.
30 kilometroko tartetik ia milioi bat portuges pasatu zen
Bertakoak, baserrietakoak. Irundarrak, Lesakakoak, Baztangoak, Aldudekoak, Saratarrak, gutxi baina emakumeak ere bai…
Frantzian, nora joaten ziren?
Gehienak Parisera, edo hirietara, fabriketara. Baina inguruan ere geratzen ziren batzuk, mendiko lanak egiten, Akitanian portugaldar dezente dago. Denean zegoen lana, baina gero Paris aldean eta fabrika asko, Michelin eta horrelako fabrika handiak.
Batere diru gabe iritsiko ziren. Nolako baldintzetan bizi ziren?
Beraien artean komunitate sendo bat osatzen zuten, asko laguntzen zioten elkar. Hasieran
bidonville-tan bizi ziren —txabolak dauden auzoetan—, ez ziren pisuetan bizi, txabola antzerakoetan, baldintza txarretan. Gero pixkanaka hobetzen joan ziren.
Koiuntura zehatz batetik ihes egin zuten, miseriatik eta gerrara bidaliak ez izateko ihesi. Egoera aldatu zenean, zer egin zuten? Beraietako asko geratu ziren Frantzian?
Bai, asko! Oso nazkatuta atera ziren Portugaldik. Askok bere oporretako etxea egin zuten Portugalen. Batzuk jubilatu ondoren bueltatu dira, baina askok ez dute laketzen. Ameriketara joan ziren euskaldunekin ere gertatzen da. Bortzirietatik Ameriketara joan zirenen erdia bueltatu zen, beste erdia han gelditu zen, tarteka etortzen dira, baina seme-alabak han dituzte. Frantzian oso eskertuta daude portugesekin, eta oso ondo integratuta daude Frantziako gizartean. Brivera (Brive-la-Gaillarde, Okzitania) joan zen emakume batekin egon nintzen, eta zinegotzia da bertan, dokumental bat egin dute berarekin, bere istorioa kontatzen duena.
Orain arte ez duzu itsasoa aipatu. Ez al ziren pasatzen itsasotik?
Gutxi eta ezkutatuta. Hondarribiko gizon batek kontatu zidan behin arrantzara atera zirela eta atera eta gutxira bulto bat ikusi zutela, arakatzen hasi eta portugaldar bat zela, eta esan zidan izango zela galdutakoa, eta esan zidan hondarribiar bat bazela… Denek dakite nortzuk maltzurkeriaz jokatzen zuten, jendeak badaki, publikoki ez du esaten, euskaldunak diskretuak garelako, baina niri esan izan didate nortzuk ibili ziren oso maltzur jokatzen. Eta portuges hori horrela ibiliko zen, galduta, portura iritsiko zen eta barkuan sartu…
Baina gehienak mendiz pasatu ziren, edo Irungo zubitik Hendaiara, hori ere pasatzeko leku inportantea izan zen.
Norbait atxilotuz gero, zer gertatzen zen berarekin?
Pasatzaileak harrapatzen bazituzten kartzela latza, dirutza, eta fitxajea. Eta izan ziren harrapatuak eta kartzelan egon zirenak. Eta portugaldarrak atxilotuz gero, kartzelaz kartzela atzera bidaltzea, Portugaleraino.
Hildakorik baziren?
Bai, zoritxarrez baziren, bai mendian, bai Bidasoa pasatzerakoan itota, bere buruaz beste egindakoak… Adibidez, Lesakako zubia pasata bada ermita bat, eta hor bik bere buruaz beste egin zuten, urte desberdinetan. Toki askotan uraren kanala badago, eta hortik gauez pasatu behar ziren; baten bat badago, ez dakit istripuz edo, esaten dute, agian kolpeka. Izan dira ere pasatzaileak ere hildakoak.
Hildako guztiak ez ziren erailak izan, baina erailak ere izan ziren. Hori da niretzat alderik gogorrena, eta ikerlana egiterakoan ez dakizu zer nahigabe sortzen zidan. Baditut haien izen abizenak, eta ezaugarriak, eta batzuek oso gauza pertsonalak eramaten zituzten, eta oso gogorra egiten zait, pertsona hauek lan egin nahi zutelako, familia bat aurrera ateratzeko, ez zihoazen banketxe bat lapurtzera.
Datorren urtean 100 urte beteko dira Hondarribian istripu oso larri bat gertatu zenetik. Liburuan kontatzen duzu, 12 migratzaile hil zirela itsasoan itota, Hondarribitik Hendaiara txalupaz pasatu nahi zutenean.
Hala izan zen. Hori hemerotekan aurkitu nuen, espainolak ziren, Alacantekoak, ez portugesak, 20 zihoazen txalupa batean, hondoratu egin zen, eta 12 hil ziren itota. Gauza berdina nahi zuten, lan bila zihoazen, baina ez zuten paperik, ez ziren pasatzen ahal era normalean. Hor bai istripua gertatu zen eta itota hil egin ziren.
Liburuaren euskarazko bertsioa 2011an bukatu zenuen. Orduan hasi berriak ziren erreboltak Libian eta Tunisian. Libiatik 140.000 pertsona ihes egin zutela kontatzen duzu. Nola bizi izan duzu gero gertatu dena, batez ere Sirian gertatu dena, migratzaileen gaia landu berritan zinela?
Historia errepikatzen da eta gizakiok ez dugu ikasten. Izugarria da, gure gurasoek bizitu izan bazuten egin beharra, zeukaten pixar horrekin, joan behar izan bazuten, nola kristo ez gara oroitzen gure gurasoen garaian hori gertatu zela, eta orain, komentario batzuk edo egiterik daukagun? Eta nola demontre gobernuek lege batzuk ateratzen dituzte eta ez dituzte betetzen? Zenbat errefuxiatu onartu behar ziren, zenbat hartu ditugu? Ez gu, zertaz biztanleria arrunta egiteko kapaza gara, baina ez dago gure esku zoritxarrez. Hori da guztia, historia errepikatzen dela eta guk ez dugula ikasten.
Liburua idazterakoan, eta ikertzerakoan, ikasi dituzun guztietatik zerekin geratuko zinateke? Zer aurkitu duzu espero ez zenuena?
Sorpresa handiena euskaldunok, ohiko kontrabandoan aritu ziren horiek, beste kontrabando mota hau abiatu zutela. Ez denak, kontrabandoak bere mailakatzea du, baina nik uste nuena baino askoz gehiago aritu ziren portugesen pasan.
Lineak egin zirela aurkitzean sorpresa handia hartu nuen, ez nuen planteatzen, niretzat portugesak pasatzea hori zen, gure muga pasatzea, baina sare horiek… eta garai haietan ez zegoen teknologiarik, ez zegoen mugikorrik… Ni saiatu naiz, hemen esaten zidatenarekin, gero linea egiten, sarea osatzen, batzuetan lortu dut, eta sekulako subidoia izan da niretzat!
Eta oso kuriosoa da, orain hain famatua egin den
Fariña liburua hartuta, hemen gertatu zen gauza berbera kontatzen du, ez naiz drogarekin ari. Kontrabandoaren ibilbide bat egiten du eta, noski, Portugalekin kafea eta askoz gauza gehiago pasatzen ziren. Orduan Portugal askoz hobeto zegoen, hemen gerra zibila zegoen, eta kontrabandoa Portugaldik Espainia aldera egiten zen, eta liburuaren momentu batean esaten du, ‘portugesak pasatu behar izan zirenean, portugesak pasatu ziren’, era natural batean.
