"Hasieratik nekien hau kontatuko nuela"
Arantxa Urretabizkaiak alardea oinarrian duen liburua argitaratu du. Kronika eta fikzioaz gain, berak alardean bizitakoa ere kontatzen du, lehenengo pertsonan, eta "mozorrorik gabe".
Arantxa Urretabizkaia Hondarribiko Kale Nagusian.
Danborra jo nahi dut nire herriko jaietan. Zergatik bihurtzen nau horrek etsai?Jaizkibel konpainiaren sorreran horri buruzko liburu bat idatziko zenuela argi zenuela esan duzu. Behin idatzi eta gero, zein sentsaziorekin geratu zara? Asetuta geratu zara? Ez da erraza. Iristen da momentu bat liburua bukatutzat ematen duzula. Orain, hona nentorrenean, Kale Nagusitik gora egin dut, eta Kale Nagusia ez da edozein kale alardearen inguruan. Azkeneko aldiz Kale Nagusia igo nuenean, danborra jotzen igo nuen, eta egoera jakin batean. Eta, orain, bakarrik igo dut, lasai, eta, orduan, pentsatzen duzu, ‘sentimendu hau kontatu izan banu…’. Beti iruditzen zaizu hobetu dezakezula kontatu duzuna, baina nire buruari zor nion, eta zor hori kitatu dut. Zein izan da Kale Nagusian bizi izan duzun sentsaziorik okerrena edo gogorrena? Espaloietan zegoen gehiengoak etsaitzat hartzen ninduela. Haientzat etsai bat nintzen, eta ni ez naiz inoren etsai; ni ez naiz sentitzen inoren etsai. Nik danborra jo nahi dut nire herriko festetan. Eta horrek zergatik bilakatze nau etsai? Ez egotea ados, nik ulertzen dut, iritzi ezberdinak ditugu. Baina haiek ni etsaitzat naukate, eta nik haiek ez ditut etsaitzat. Liburuan aipatzen dut: konpainian inoiz norbaitek esan du bere duintasuna zauritzen dutela Kale Nagusian. Nirea ez. Nik beti esaten dut, ‘ni duin asko; beldurrez, baina duin asko’. Duintasun bat baldin badago hemen auzitan espaloietan dago. Urtetik urtera, zerk bultzatzen du berriro hori bizitzera ateratzera? Sinisten duzu. Nik bizitzan helburu orokor bat izatekotan gizarte parekide bat lortzea da, nahiz eta nik ez dudan ezagutuko. Parekidetasunaren alde nago edozein esparrutan, baita honetan ere. Iruditzen zait hau dela parekidetasunaren aldeko borrokaren erpin bat, eta horrek bultzatzen nau ni. Aldapan gora noala pentsatzen dut ‘ni parekidetasunaren alde nagoen danbor jotzaile bat naiz’. Hogei urteren ondoren, zerk huts egin du oraindik Kale Nagusian plastiko beltzak ikusteko? Liburuan ere kontatzen dut: arazoa politikoa da. Liskar bat sortzen denean, hiri batean, kasu honetan, udalak, erantzukizun handiena duen erakundeak, bi gauza egin ditzake. Bat: ahalegindu liskar hori leuntzen; edo bi: bi aldeetako baten alde egin. Hori egin du udalak hasieratik, eta ez da ahalegindu kontrako hura kamusten. Jaizkibel konpainiaren sorreran espero zenuten gerora jaso duzuen hori guztia? Ez, ezta inondik ere. Gainera, hasieran aldarrikatzen genuena zen nork bere gustuko konpainian parte har zezala, emakumea ala gizona izan. Hori guztiz ezinezkoa zela ulertu genuenean, pentsatu genuen aurrerapauso bat izan zitekeela edo errazago onartuko zutela konpainia bat emakumeekin, eta beste guztiak emakumerik gabe. Eta espero zenuten honek guztiak horrenbeste irautea? Ez. Hasieran norbaitek esan zuen: ‘honekin, gutxienez, bost urte beharko ditugu’, eta begiratu nola joan diren bost urte. Egia esan, ez, eta hori akats bat da, eta liburuan esaten dut. Pertsona batek ezin du erabaki bat hartu horren ondorioak aztertu gabe. Orduan, ez genituen ondorioak aztertu. Hori zer izan zen, beraz, aurreikuspenen huts egite bat? Ez zen erraza antzematea. Ez dago aurrekari asko; gu bilakatu gara aurrekari. Antzeko aldarrikapen bat sortzen denean, adibidez, Elizondon mutil dantzaren inguruan, Elizondokoa bultzatu zutenak esaten zuten ‘ez dugu Hondarribia bilakatu nahi’, eta hori bera gertatu da beste puntu askotan. Kontrako erreferente gara, baina guk ez genuen horrelako erreferenterik. Adibidez, Donostian, lehenengo aldiz emakumeek danborradan parte hartu zutenean, egon ziren aurpegi txar batzuk, hainbat elkartetan atea ixten zuten beraiek pasatzerakoan, baina hor udala egoera samurtzen saiatu zen. Orduan, ez zen urrutira joan liskar hura; hain zuzen, behar zuenak beste zerbait egin zuelako. Nik, egia esan, eta liburuan ere jartzen dut, etxean mila aldiz esan dut: ‘Jakin izan banu, ez nintzateke saltsa honetan sartuko’. Etxean ez didate sinisten, baina nik benetan esaten dut.
Nik hasieratik nekien hau kontatuko nuela, eta momentu aproposa iruditu zaitUdalak izan behar du hurrengo pausoak emango dituena? Nire iritziz bai, baina nire iritzia ematen ari naiz; ez Jaizkibel konpainiarena. Udala horretarako prest ikusten duzu? Oraindik ez du adierazi hori egiteko prest dagoenik, baina halako batean aldatuko da, ni seguru nago. Beraiek ere badakite. Jaurlaritzak egin zuen inkesta bat duela hiruzpalau urte herrian, eta hor argi azaltzen zen gehiengoa konponbidearen alde zegoela gustatu ala ez Jaizkibel konpainia. Kontu egizu 25 urtetik beherako guztiek ez dutela sekula festa bakean ikusi, eta Jaizkibel beti ikusi dutela hor; orduan, gehiengoa lotsatu egiten da hiriak ematen duen irudiaz. Beraz, gizartea aldatu da. Bai, aldatu da. Gertatzen dena da hor jarrera gotortu bat dagoela, eta hori nola desegin? Nik uste dut gure lanak, akatsak akats, emaitzak eman dituela. Kale Nagusian ez bada, gu entseguetan edozein tokitan ibiltzen gara, eta ez zaigu ezer gertatzen. Liburuan ere esaten dut: zuk ikusten dituzu orain dela hemeretzi urteko argazkiak eta ikaragarrizkoa da: ikusten dituzu ertzainak aldamenean kaskoekin, Irakeko auzo batean egongo bagina bezala. Orain, entseguetan, ertzainak ere badaude, baina bakar batzuk eta kalez jantziak. Horrek erakusten dizu ibilbidea. Gure aurrerabide bakarra da konpainia geroz eta handiagoa dela, baina beste pausorik ez dugu lortzen. Irunen ere oraindik badago gune gatazkatsurik, batik bat, arratsaldean, Kale Nagusitik igarotzean. Bai, hala da. Baina irundarrek bide ezberdina aukeratu dute. Historiak esango du konponbidea nondik datorren. Baina beraiek erabaki dute, bi lerro paralelo egitea. Eskolan esaten ziguten [gazteleraz dio]: ‘lerro paraleloak dira asko luzatzen diren arren, inoiz elkartzen ez direnak’. Eta guk ez dugu beste alarde bat antolatu nahi. Udalak bultzatu gaitu horretara, baina guk ez dugu nahi. Guk alardean parte hartu nahi dugu, ez beste bat antolatu. Momentu honetan konpainia oso handia da; handiegia ondo gobernatu ahal izateko, baina bikoitza balitz ere ez ditugu bi konpainia egin nahi, gu ez gara beste alarde bat. Azken alardea iaz egin zenuela esan duzu. Erabaki irmoa da, edo gero entseguak iritsitakoan iritziz aldatuko duzu? Ez. Jaizkibel, izen horrekin edo beste batekin, alardean sartzen denean, ahaleginduko naiz ateratzen, behar bada gurpildun aulkian, baina bitartean ez. Badaude beste lanak eta zereginak desfilatzeaz aparte. Hasieran gutxi ginen, eta hor batek kale egitea… Baina orain asko gara, eta bat gutxiago egoteak ez du axola; ez naiz gehiago aterako.
Badugu joera bat euskaldunok: iritzi ezberdina duena etsai bilakatzeaKanpotik ikustea ere berezia izango da, ezta? Bai, aurreikusia daukat nondik eta norekin ikusi. Alardeko kontuak utzita. Durangoko azokan izan zara joan den astean. Nola ikusi duzu azoka? Ni egun batean izan nintzen, eta nonbait, ez egunik hoberenean. Baina, niri, gero, irudiak ikusten ditudanean, jendeak ezin duela pauso bat eman, eta ezin duenean liburuetara hurbildu, joan nintzen eguna tamainakoa iruditu zitzaidan. Aurtengo Durangoko Azoka 51.ena zen; ni, bosgarrenean joan nintzen lehenengo aldiz. Beraz, ezagutzen dut ibilbidea. Momentu honetan zerbaitek kezkatzen nau. Argitaletxeak profesionalak dira, gu, ez gara profesionalak, beste lanbide batzuk ditugu. Haiek biltzen dute produkzio gehiena azokaren inguruko datetan. Horrek liburu uholde bat sortzen du. Uholde horren barruan, ibilbide luze samarra daukagunok, atera dezakegu nola edo ahala burua uretatik, baina hasiberriek, ibilbide hori ez dutenek, niri iruditzen zait ito egiten direla. Ez dakit noraino den zuzena argitaletxeen aldetik. Pentsatu nahi dut beraien arrazoiak dituztela eta hobe beharrez egiten dutela, baina kezka hori daukat. Ikuspegi ezberdinak dituzte orduan argitaletxe eta idazleek? Egia da ere, argitaletxeen onerako dena idazlearen onerako ere badela, normalean. Duela hogei urte-edo joan nintzen liburu batekin azokara, eta semeak orduan 6 urte edo zituen. Stand-ean jarri ginen eta kontatu nion: ‘liburu bat saltzen dudan bakoitzean, kafe bat ordaintzeko adina lortzen dut’. Haurrak hori gorde zuen, eta liburu bat saltzen zen bakoitzean marra bat egiten zuen. Txiste hori etxean geratu da, eta Durangokotik etorri nintzenean, esan zidan, ‘ze, kafe asko?’. Proportzioa nola edo ahala mantentzen da. Orain, nik ez ditut kafe asko hartzen, baina astean behin, autobus geltokian hartzen dut, Bilbora, EITBra joan aurretik. Kafe hori kostatzen zait 1,30, eta nik liburu bakoitzeko ateratzen dut 1,20 eta horri kendu behar diozu PFGZ. Beraz, kaferako ere ez zaizu iristen? Egongo dira tokiak kafea merkeago dela, baina hortxe-hortxe. Hondarribian ere liburu azoka egitekoak dira. Egotekoa zara? Ez dit inork deitu. Urtetan ez dit inork deitu; duela bi urte, aurreko liburua atera nuenean, deitu zuten eta egon nintzen. Harritu nintzen, Durangora bai, eta hemen ez. Oraindik ez da inor nirekin harremanetan jarri, eta idazle batek ezin du joan norbaitek gonbidatu gabe. Deituko banindute joango nintzateke, seguru. Baina ez dut uste jadanik deituko nautenik.
Egoera halako batean aldatuko da, ni seguru nago. Beraiek ere badakiteZure azken proiektuetako bat Chejov-Shakespeare izan da. Eskutitzak idazten aritu zara Menna Elfyn idazlearekin. Zer moduz moldatu zara formatu honetan? Ondo. Noski, generoak eramaten zaitu. Gutun bat da, pertsona jakin bati idatzitakoa, eta jakin badakizu hori argitaratu egingo dela. Nire kezka da ez ote naizen gehiegi makurtu generora. Gainera, bi emakume ginen, adinkideak, biak hizkuntza gutxituetan idazten dugunak… agian pertsonalegia atera zait, baina hori irakurleak esan behar du. Zein gairi buruz hitz egin duzue? Sartu zen ustekabean Brexit-a. Bera Galeskoa da, baina hizkuntza gutxituei buruz hitz egin dugu, baita emakume eta idazle izateak zer dakarren. Emakume honek alaba bat du, era berean, idazlea dena, eta momentu honetan haurrak dituena, eta atera zen gaia zein zailtasunak dituen gaiak uztartzeko. Chejov vs Shakespeare ere egin genuen hausnarketaren bat. Gero, baita eguraldiari buruz eta landareei buruz. Alde horretatik esaten dut gauza batzuk nahiko pertsonalak direla, baina uste dut beste idazleei ere antzekoa gertatu zaiela. Generoa generoa da, eta horrek eramaten zaitu. Puntu komunak izan dituzue? Bai, asko. Hasieratik. Bitxia da. Nerabe nintzenetik ez nintzen egon egoera horretan: norbaiti idatzi zein den jakin gabe. Lehenengo gutuna nirea zen, eta horrek behartzen zaitu zu nor zaren azaltzera. Bada lan bat normalean egiten ez dena. Gero, haren datuak begiratu, eta jarri nion, antzekoak gara gauza hauetan: biok hizkuntza gutxitu batean idazten dugu, eta aldamenean munduko hizkuntza handienetakoak ditugu (gaztelania eta ingelesa)… hori bai, nire haurtzaroa diktadura baten pean pasatu zen, eta berea ez. Gero, emakume hau artzain protestante batean alaba da. Biek daukagu idaztea ez den lan bat. Zehaztu genituen puntu batzuk eta gero berak erantzun. Polita izan da. Beste proiekturen batean sartuta zaude? Aste honetan emango diote Ramon Saizarbitoriari urrezko domina, eta emanaldian gorazarrea nik egingo diot, gauza labur bat da. Ez. Nire proiektua orain atseden pixka bat hartzea da, eta, gero, ikusi zer egingo dudan, lanak uzten didan tartean. Literaturaren munduan 40 urtetik gora daramazu sartuta. Denborarekin idazle bezala aldatzen joan zara? Segur aski bai. Hori ezin dut nik esan. Liburu bat idaztea, zentzu batean, amets bat izatea bezala da. Gaur esnatzen zara, eta gogoratzen duzu (askotan hori ere ez) zer amestu duzun. Baina amets horrek zuri buruz zer esan nahi duen jakiteko aditu bat behar duzu, psikologo bat, edo psikiatra bat, edo psikoanalista bat… Nik egin eta egin eta besteek esango dute. Ez naiz horri buruz hausnartzen duen pertsona. Egiten dut iruditzen zaidana, senak esaten didana. Erretiratzeko asmorik, ordea, ez duzu oraindik. Ez kazetaritzan ez literaturan, ez dakit zerbait aterako den edo ez den aterako, edo nola aterako den. Azken batean, datorren udan 70 urte beteko ditut. Ez zaizkit geratzen 30 urte aurretik idazten jarraitzeko. Ikusiko dugu.
